Azərbaycanın görkəmli alimi, klassik ədəbiyyatımızın yorulmaz tədqiqatçısı və naşiri akademik Həmid Araslının əvəzsiz xidmətlərindən biri də onun XX əsr Azərbaycan nizamişünaslığının inkişafına verdiyi qiymətli elmi töhfələrdir.
Həmid Araslının ilk gənclik dövrü XX əsrin 30-cu illərinə, yəni Azərbaycanda totalitar sovet rejiminin ağır keçid mərhələsinə təsadüf edir. Məlumdur ki, 30-cu illərin sonuna doğru dəhşətli repressiya maşını bir çox ziyalıları, ədəbiyyat xadimlərini kütləvi təqib və məhvə məruz qoyduğu bir dövrdə, sağ qalmağa macal tapanlar Azərbaycan xalqının mədəniyyət və ədəbiyyatını yaşatdılar, tədqiq və təbliğ edərək, gələcək nəsillərə ərməğan etdilər. O ağır 1937-39-cu illərdə böyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi irsinin öyrənilməsi və təbliği işi ədəbi ictimaiyyətin qarşısında duran əsas vəzifələrdən biri idi.
Hələ gənc yaşlarından klassik Azərbaycan poeziyasının vurğunu olan, xalq ədəbiyyatının incəliklərini dərindən öyrənən Həmid Araslı o ağır illərdə Nizami Gəncəvinin həyat və yaradıcılığı, tədqiq və təbliği işində mühüm işlər görmüş, öz fəaliyyəti ilə Azərbaycan nizamişünaslığının təşəkkül və inkişafında əhəmiyyyətli rol oynamışdır.
Xatırladaq ki, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbiyyatının farsdilli nümayəndələrinə münasibət də birmənalı deyildi. Hələ o dövrə qədər Avropa elmi xəbərsiz idi ki, X-XI əsrlərdən başlayaraq, Şərq xalqlarının mədəni inkişaf tarixində müstəsna rolu olan farsdilli ədəbiyyat təkcə iranlılara məxsus deyildir. O həm də digər müxtəlif sivil xalqların mühüm iştirakı və fəaliyyəti ilə yaradılmış müştərək mədəni sərvətdir və Nizami yaradıcılığı yüksək səviyyəyə qalxmış türk-Azərbaycan mədəniyyətinin zirvə göstəricisidir. Belə bir zamanda yalnız Azərbaycan nizamişünaslarının ağır zəhməti, səyi nəticəsində həqiqət dünyaya yol açdı; Nizami şəxsiyyətinin yetişməsində mühüm rol oynamış milli-mədəni zəmin tədqiqata cəlb olundu. H.Araslı Nizami yaradıcılığının Azərbaycan xalqının milli mədəniyyəti zəminində formalaşdığını araşdıraraq yazırdı: “…Nizaminin əsas qüvvət və qüdrət mənbəyi şərqşünaslar üçün bu günə qədər məchul olaraq qalmışdır. Hətta şairin əsərlərinə şərh yazan alimlər belə onun əsas qüdrət və qüvvət mənbəyi olan ozamankı Azərbaycan mədəniyyəti ilə, onun adət və ənənələri ilə yaxından tanış olmadıqlarından, şairin ayrı-ayrı ifadə və təşbihlərini, işlətdiyi sözlərin mənasını belə doğru, düzgün izah edə bilməmişlər” [1, s.9].
H.Araslının “Nizami və yaradıcılığı” (“Ədəbiyyat” qəzeti, 1939, 24 fevral), “Nizami və qadın obrazları” (“Azərbaycan qadını”, 1939, №10), “Yaxın Şərq ədəbiyyatında “Leyli və Məcnun” mövzusu” (“Nizami Gəncəvi” almanaxı, I kitab, Bakı, 1940), “Şairin həyatı” (Bakı, 1940), “Nizaminin müasirləri” (Bakı, 1940), “Nizami əsərlərinin el variantları” (Bakı, 1941), “Nizami Gəncəvi” (Bakı, 1941), “Yeddi gözəl” və “Yeddi cam” əsərlərinin müqayisəsi haqqında. (“Nizami” almanaxı, III kitab, Bakı, 1941), “Nizami və vətən” (Bakı, 1942), “Nizami. Həyat və yaradıcılığı” (Azərbaycan” jurnalı, 1946, №10), “Nizaminin Azərbaycan müaqibləri” (“Nizami Gəncəvi” (Məqalələr məcmuəsi), IV kitab, Bakı, 1947), “Nizami və Azərbaycan xalq ədəbiyyatı” (“Nizami Gəncəvi” (Məqalələr məcmuəsi), IV kitab, Bakı, 1947), “Nizami Gəncəvi” (Bakı, 1947) və sair kitab və məqalələrində Nizami Gəncəvinin dövrü, ədəbi mühiti, həyatı və şəxsiyyəti tədqiqat obyektinə çevrildi.
XII əsr Azərbaycan ədəbi-mədəni mühitinin, Nizami müasirlərinin həyat və yaradıcılığının öyrənilməsi, qədim Azərbaycan ərazilərinə dair tarixi mənbələrin tədqiqi və sair məsələlər bu araşdırmaların əsas məqsədini təşkil edirdi.
Həmid Araslının “Şairin həyatı” (Bakı, 1940) kitabı Nizami Gəncəvinin həyatı ilə bağlı məsələləri əhatə edən, o cümlədən bir çox tarixi faktları özündə əks etdirən, bədii-publisist dildə yazılmış maraqlı bir işdir. Nizaminin tərcümeyi-halı, onun dövrü, ədəbi mühiti, yaradıcılığı haqqında geniş oxucu kütləsi arasında olan məlumat azlığı alimi belə bir oxunaqlı əsəri yazmağa vadar etmişdi. Həmid Araslı bu əsərində şairin müasirləri haqqında da geniş məlumat verir, habelə Nizami əsərlərinin qısa məzmununu bədii-publisistik bir dil ilə o dövrün oxucusuna çatdırır. Bu əsərdə Nizaminin tərcümeyi-halına dair bir çox məlumatlar, uşaqlığı, Gəncədə baş vermiş zəlzələ təsiredici ştrixlərlə verilmişdir. Belə ki, şairin həyatı ilə bağlı bir çox məqamlar ömürlük yaddaşlara köçürülmüşdür.
Həmid Araslı Nizami Gəncəvi dövrünü və ədəbi mühitini tarixi mənbələr əsasında diqqətlə öyrənmiş, həmçinin şairin özünün əsərlərində həyatı haqqında verdiyi məlumatlardan faydalanmışdır. Alim öz imkanlarını kütləvi təbliğat yolunda sınadı və nəticədə Nizaminin həyatı və dövrünü maraqlı bir üslubda işıqlandırmağa nail oldu.
Görkəmli alim Nizami dövrünü və ədəbi mühitini araşdırarkən, şairin müasirlərinin bu ədəbi kontekstdə rolu, XII əsrdən başlayaraq yaranmış Nizami ənənələrinin bu regionda təsirinin öyrənilməsi və sair məsələləri əhatə etməli olur. Onun 1940-cı ildə nəşr etdirdiyi “Nizaminin müasirləri” kitabına qüdrətli sənətkarla eyni dövrdə yazıb-yaradan Azərbaycan şairlərindən Əbülüla Gəncəvi, Xaqani Şirvani, Məhsəti Gəncəvi, Qivami Mütərrizi, Fələki Şirvani, İzəddin Şirvani, Mücirəddin Beyləqaninin həyat və yaradıcılığı haqqında məlumat, qəzəl və qəsidələrindən nümunələr salınmışdı. Alim özünün bu tədqiqat işində Azərbaycan poetika məktəbinə xas olan əsas prinsipləri nəzərdən keçirir, sənətkarların fərdi yaradıcılıq xüsusiyyətlərini araşdırır və belə bir nəticəyə gəlir ki, “Çox qədim tarixi olan Azərbaycan xalqının zəngin irsə malik böyük ədəbiyyatı XII əsrdə, əsasən, iki xətt üzrə inkişaf edirdi. Bir tərəfdən qədim nümunələri bizə qədər gəlib çatmış olan “Dədə Qorqud” dastanlarında və Mahmud Qaşqarinin “Divanü lüğət-it türk” əsərindəki bəzi parçalarda təsadüf etdiyimiz xalq yaradıcılığı yüksəlir, o biri tərəfdən dövrün rəsmi ədəbi dili olan fars dilində yaranan yazılı ədəbiyyat inkişaf edirdi” [2, s.74].
H.Araslı nizamişünaslığın bu sahəsinə həsr olunmuş tədqiqatlarını 1947-ci ildə “Nizami Gəncəvi” almanaxında çap etdirdiyi “Nizaminin Azərbaycan müaqibləri” məqaləsində daha geniş və müfəssəl şəkildə davam etdirir [3]. Onun tədqiqatlarının üç mühüm tezis əsasında qurulduğu müşahidə olunur:
– XII əsr Azərbaycan ədəbi mühiti;
– fəlsəfi-ictimai, poetik-estetik problemlərin həllində yüksək funksional qaranta, yaradıcılıq meyarına çevrilən Nizami sənəti;
– şairin əsasını qoyduğu yeni poetik məktəb və onun əsas xüsusiyyətləri. Bu ədəbi məktəbin Azərbaycan ədəbi mühiti çərçivəsində həm farsdilli, həm türkdilli ədəbiyyatda təsirinin nəzərdən keçirilməsi.
Burada Nizami Gəncəvi mövzusu və üslubunda ilk əsər yazan Azərbaycan şairi Marağalı Əvhədinin “Cami-cəm”, Arif Ərdəbilinin “Fərhadnamə”, Hacı Məhəmməd Əssarın “Mehr və Müştəri”, Marağalı Əşrəfin “Xəmsə”si, Mahmudbəy Salimin “Mehr və Vəfa”, “Leyli və Məcnun”, Həqirinin, Füzulinin, Zəmirinin, Əndəlib Qaradağinin “Leyli və Məcnun”ları, Məsihinin “Vərqa və Gülşa” əsəri və sair Nizami ədəbi məktəbinə xas məsnəvilər tədqiqata cəlb olunur” [3, s.105-113].
XII əsr Azərbaycan ədəbi məktəbi, həmçinin Nizami və onun müasirləri mövzusunda aparılan işlərdə tarixi-ədəbi materialların düzgün elmi-nəzəri klassifikasiyası, xüsusən janr baxımından, eləcə də, forma və məzmunca təsnifatı və sair məsələlərdə nizamişünaslığın müstəqil mövqeyi diqqəti cəlb edir. H.Araslının bu araşdırmaları göstərilən mərhələdə mədhiyyə ədəbiyyatı kimi təqdim olunan Xaqani, Mücirəddin Beyləqani, Əsirəddin Əxsikəti, Zəhir Faryabi, Əbul-Əla Gəncəvi, Fələki Şirvani və başqalarının yaradıcılığının daha geniş aspektdən nəzərdən keçirilməsinə zərurət yaradır.
Ədəbiyyat tarixinə, onun problemlərinə ideoloji yanaşmanın çətinliklərinə baxmayaraq, ilk qəti cəhdlər aşkar görünməkdədir. Məhz Azərbaycan alimlərinin, o cümlədən H.Araslının səyi və araşdırmaları sayəsində şərqşünaslıqda mövcud bir sıra tezislər öz stabilliyini itirir, Azərbaycan poeziyasında qəsidənin məzmunca növ müxtəlifliyi – mədhiyyə, dini qəsidələr, mərsiyyə növü, sufi-fəlsəfi məzmunlu qəsidələrin mövcudluğu, Xaqaninin “Töhfətül-İraqeyn” əsərinin fəlsəfi qəsidənin yüksək nümunəsi olması və sair məsələlər saray ədəbiyyatı adı altında tanınmış bu zəngin irsə təkyə, mədhiyyə – paneqirik ədəbiyyat nümunəsi kimi baxmağı bir kənara qoyur [3].
40-cı illərdə Nizami irsinin sistemli şəkildə öyrənilməyə başlandığı bir dövrdə XII əsr Azərbaycan ədəbiyyatında, eləcə də Şərqdə uzun müddət poeziya dili kimi işlənən fars dilinin mövqeyi, bu dildə yazıb-yaradan sənətkarların yaradıcılıqları əsasında öyrənilib tədqiq olunur.
Bu məsələdə tarixin öyrənilməsi ön planda idi. Şərq xalqlarının tarixində böyük Səlcuq dövrünün əsas cəhətlərinin geniş təhlil olunub, XII əsrdə Hindistandan tutmuş Kiçik Asiyaya qədər ədəbi dil kimi işlənən fars dilinin yayılma səbəblərinin aydınlaşdırılmasında şərqşünaslardan Y.N.Marr, A.Y.Yaqubovski, A.Y.Krımski, Y.E.Bertelslə yanaşı, Azərbaycan alimlərinin, o cümlədən Həmid Araslının əməyini qiymətləndirməmək olmaz. Bu alimlərin tarixi xidmətlərinin başlıca cəhəti ondan ibarət oldu ki, Avropanın “İran mədəniyyəti” altında tanıdığı, əslində Yaxın Şərqin, Orta Asiya və Azərbaycanın böyük sənətkarları tərəfindən yaradılan mədəniyyətin mahiyyət və özəlliklərini açaraq, farsdilli ədəbiyyat haqqında dünya şərqşünaslığında yer almış yanlış fikirləri aradan qaldırdılar.
Azərbaycan nizamişünaslarının, xüsusən də Həmid Araslının bu işdə müstəsna payı vardır. Alim öz qarşısına Nizaminin Azərbaycan xalqına bağlılığını konkret faktlarla sübut etmək kimi şərəfli bir məqsəd qoydu: O, Nizami yaradıcılığı və folklor münasibətinin öyrənilməsini, şairin doğma xalqın təfəkkürünə yaxınlığının araşdırılmasını vacib hesab edərək xalq, vətən qarşısında öz övladlıq borcunu ləyaqətlə yerinə yetirdi. Onu xüsusi qeyd etməliyik ki, hələ o dövrdə də dünya nizamişünaslığında göstərilən məsələnin həllində bilərəkdən səhvə yol verən alimlər var idi. Məsələn, məşhur İran alimi Vəhid Dəstgirdi öz araşdırmalarında Nizamini fars mənşəyilə bağlamağa çalışır, əsərlərində özünün türk soy-kökünü çox aydın şəkildə göstərən şairin fikirlərinə birtərəfli yanaşırdı. İran alimi özünün məşhur “Gəncineyi-Gəncəvi”sində elə hissə qapılırdı ki, Nizaminin vətənpərvərliyindən danışarkən belə, şairin öz əsərlərində sevə-sevə tərənnüm etdiyi doğma vətəni Gəncəyə məhəbbətini bildirən misralarını bir kənara qoyur, tamamilə məsələyə dəxli olmayan mətləblərdən danışır və şairi öz doğma torpağından ayırmağa çalışırdı.
Belə bir zamanda Həmid Araslı Nizami Gəncəvi yaradıcılığında Azərbaycan xalqına xas milli status səviyyəli məsələlərin araşdırılmasını əsas məqsəd və başlıca vəzifə olaraq qarşıya qoyur. Şairin əsərlərinin xalq yaradıcılığı ilə sıx bağlılığını – Nizami şeirinin türkçülük məzmununu, mövzu, süjet, düşüncə tərzi, frazeoloji ifadə və birləşmələr, atalar sözləri və məsəllər, o cümlədən Nizaminin dilində çoxsaylı Azərbaycan sözlərinin işlənməsi və sair məsələləri ciddi tədqiqata cəlb etməklə, elə qiymətli tədqiqlər aparır ki, bu araşdırmalar nizamişünaslıqda günümüzə qədər öz elmi əhəmiyyətini saxlamaqdadır.
Türk soyundan, türk təfəkküründən gəlmə mənəvi duyğular harmoniyası, doğma Azəri türklərinin milli kökündən doğan bu harmoniyanın Nizami yaradıcılığında əksi H.Araslını həmişə düşündürmüş, ilk tədqiqatlarından başlayaraq, bütün ömrü boyu araşdırmalarında bu mövzunun ayrı-ayrı istiqamətlərini öyrənmişdir. Təsadüfi deyildir ki, 1941-ci ildə Bakıda nəşr olunan “Nizami əsərlərinin el variantları” kitabına yazdığı müqəddimədə H.Araslı Azərbaycan xalq ədəbiyyatı xəzinəsində Nizaminin şəxsiyyəti, qəhrəmanları və əsərlərinin süjetləri ilə bağlı materialların toplanmasını nizamişünaslığın mühüm vəzifələrindən hesab edir və bu materialların “… müxtəlif variantlarının müqayisə və təhlilinin istər şairin şəxsiyyəti, istərsə də onun doğma xalqı ilə münasibətini təyin etmək üçün ən mühüm tədqiq obyekti” [4, s.4] olduğunu söyləyirdi.
Bir qədər sonra H.Araslı “Nizamidə xalq sözləri, ifadə və zərb-məsəlləri” (SSRİ EA Azərbaycan filialının “Xəbərləri”, Bakı, 1942, №8) və “Nizami və Azərbaycan xalq ədəbiyyatı” (“Nizami Gəncəvi, IV kitab, Bakı, 1947) məqalələrində bu məsələləri araşdırır, Nizaminin yetişib püxtələşdiyi mühitin əsas xüsusiyyətlərini, onun xalq yaradıcılığı ilə bağlılığını və sair məsələləri izah etməyə çalışır. Onun araşdırmaları sübut edir ki, Nizaminin yaşadığı mühit xalq təfəkkür tərzinə əsaslanan dastanlar, əfsanələr söyləyən ozanlarla ərəb və fars dilində yazan şairlərin qarşılıqlı fikir mübadiləsini özündə birləşdirirdi. Alimin gəldiyi nəticəyə görə, o dövr Azərbaycanda mövcud olan belə bir zəngin ədəbi mühit sənətkar Nizaminin yaradıcılığında mühüm rol oynamışdır [5, s.5].
Tədqiqatçı Nizami sənətinə xalqdangəlmə mövzu və süjetləri araşdırır, şairin poemalarının xalq yaradıcılığı ilə bağlı əlamətlərini aşkar edir. Müqayisələrin aparılması üçün real əsas olduğunu ilk dəfə hiss edən H.Araslı Nizami və Azərbaycan xalq dastan və nağılları paralellərində xeyli tədqiqatlar aparmışdır ki, onlar bu gün də nizamişünaslığın qiymətli araşdırmalarından sayılır. Müəllif “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının bəzi boylarını Nizami poemalarının ayrı-ayrı hissələri ilə müqayisə edir. Bunlardan “Xosrov və Şirin” poemasının başlanğıcını, yəni Xosrovun doğulması ilə “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı “Baybura oğlu Bamsı Beyrək” boyundakı “Beyrəyin doğulması” hissələrini tutuşduraraq, Nizaminin bütün poemalarında xalq yaradıcılığının bir əsas xüsusiyyətinin – qəhrəmanın ata-ananın tək övladı olub çətinliklə nəzir-niyazla doğulması faktının saxlanmasını xüsusi qeyd edir [1, s.12].
Dastan qəhrəmanlarının əsas xarakterik xüsusiyyətlərinin Nizami əsərlərindəki obrazlara sıx bağlılığını göstərən tədqiqatçı yazır: “Onlar bəzən fiziki (Beyrək, Buğac, Şah İsmayıl və sair), bəzən söz qüvvəsi (Qərib, Kərəm, Novruz və sair), bəzən də əql və tədbir (İlyas) vasitəsi ilə mübarizə edir. Müasirlərindən seçilir, sədaqəti, gözəlliyi, qəhrəmanlığı, əql və mərdliyi ilə üstünlük qazanırlar. Bunlar sevgidə də sadiq, qəhrəman və namuslu olurlar” [1, s.12]. Nizaminin bütün bu xüsusiyyətləri öz qəhrəmanlarına şamil etməsini onun xalq ruhuna bağlı olması, zəngin türk mənəviyyatını ifadə etməsi ilə əlaqələndirən H.Araslı hələ o dövrdə orta əsrlərin bütöv Şərq ədəbiyyatı zənginliyində struktur, süjet, obrazların ayrı-ayrı xüsusiyyətləri fonunda milli bədii ədəbiyyatların inkişafını izləməyə və bu sahədə həlledici işlər görməyə nail olur.
Bundan başqa, tədqiqatçı Nizami yaradıcılığında Azərbaycan xalq sözləri və ifadələrinin də bol-bol işləndiyini göstərir. Ümumiyyətlə, müəllif şairin əsərlərində çoxlu türk sözlərini aşkar etmiş, bununla da gələcək sinxron tədqiqatlara yol açmışdır: xatun, çalış, səncaq, qəlavuz, külüng, gərdək, qırmızı, tutuq, alaçuq, tutmac, yaylaq və sair [5, s.3].
Ümumiyyətlə, Şərqin mənəvi materialları içərisindən yerli ənənələri seçib ayırmaq, mürəkkəb bədii struktur və məzmun daxilində türk xalqına məxsus spesifik xüsusiyyətləri öyrənmək mürəkkəb məsələdir. Nizami özü də “Xəmsə”də bəzi taleyüklü məsələlərə açıq-aydın münasibət bildirmiş, öz möhürünü bütün əsərlərinə əbədi həkk etmişdir. Əslində obyektiv, öz xalqının milli şüuruna bələd olan tədqiqatçı üçün bu problemin araşdırılması elə bir çətinlik törətmir. Lakin artıq yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, təhrifləri aradan qaldırmaq üçün daha geniş tədqiqat və daha incə mətləblərin çözülməsi lazım gəlirdi. Bu baxımdan, H.Araslının “Nizaminin qadın obrazları” adlı silsilə məqalələri diqqəti cəlb edir.
Alim mənbələr və ədəbi nümunələr əsasında, ənənəvi Şərq psixologiyasını və özəl əlamətlərilə seçilən türk milli düşüncə tərzini qarşılaşdırır. Burada ən maraqlı və incə məqam Nizami sələflərinin – Firdovsi və Sənainin Nizamidən fərqli olaraq, qadına münasibətdə qeyri-sivil mövqe tutmalarının nəzərə çatdırılmasıdır. Firdovsinin “Şahnamə”sində: “Qadın və əjdaha hər ikisi yer altında yaxşıdır. Dünya bu iki napakdan pak olsa yaxşıdır” [1, s.18] ifadəsini, həmçinin Sənainin “Hədiqətül-həqayiq” əsərində qadın ləyaqətinə xələl gətirən sözlərin işlənməsi faktını nümunə gətirən tədqiqatçı göstərir ki, “azərbaycanlılar tarixən kişiyə “ər kişi”, qadına isə “xatın kişi” söyləyərək, onu uca tutmuşlar. Farsların “zən”, yəni “vur” deyə adlandırdıqları qadın Azərbaycan şəraitində cəmiyyətin hörmətli üzvü olmuşdur. Midiya, alban ordularında Babək hərəkatında qadınların fəal iştirakını bütün Şərq və Avropa tarixçiləri qeyd edir” [1, s.18] – deyə alim “Dədə Qorqud” dastanı və Nizaminin “Yeddi gözəl” əsəri üzərində qurulmuş müqayisələr əsasında şairin genetik erudisiyaya bağlı yanaşma üsulunu, türk milli dünyagörüşü zəminində formalaşan fərdi düşüncə tərzini, Şərqin mürtəce ənənələrindən seçilən orijinal baxışlarını göstərir.
Nizaminin humanizm ideyalarının əsas və ön məsələlərindən biri qadın, onun azad həyatı və xoşbəxtliyi problemidir. Çünki qadın şairin sevə-sevə tərənnüm etdiyi, onun mənəvi saflığını, arzu və ideallarını yüksək qiymətləndirdiyi bir varlıqdır. Qadın mövzusu Nizami poeziyasının ən ali və mütərəqqi bir hissəsidir.
Nizaminin yaratdığı qadın obrazlarında bu yüksək mənəvi keyfiyyətlər haradandır? Qadına ali münasibətin şairin milli mentalitetə bağlı ictimai-fəlsəfi dünyagörüşü olması faktı nizamişünaslığı düşündürən bir problem olmuşdur.
Diqqəti H.Araslının 1939-cu ildə yazdığı “Nizami və qadın obrazları” məqaləsi cəlb edir. Müəllif Nizami əsərlərində verilmiş qadın obrazlarının öz xüsusiyyətləri ilə Azərbaycan xalqının zəngin folklor ədəbiyyatı ilə bağlı olduğunu göstərməklə təhlillər aparır, bu obrazlarda “Dədə Qorqud” dastanlarında və bir sıra digər xalq dastan və nağıllarındakı qadın simasının aşkar göründüyünü yazır [6, s.8].
H.Araslı “Nizami və Azərbaycan xalq ədəbiyyatı” mövzusunda silsilə araşdırmalarında problemin uğurlu həlli üçün bütün mümkün imkanlardan – etnik-kulturoloji mənbələrə bağlı elementlərdən, üslubi-leksikoqrafik əlamətlərdən istifadə etməklə, problemin həllinə çalışır. Bu baxımdan, at kultuna, yuxu elementinə bağlı araşdırmalar (“Kitabi-Dədə Qorqud və Nizami “Xəmsə”si əsasında) bu gün də öz əhəmiyyətini saxlamaqdadır [1, s.21-25
Alim “Nizami yaradıcılığı və Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı” mövzusuna həsr olunmuş tədqiqlərini Nizami yaradıcılığında poetik obraz sisteminin tərkib hissələrindən biri olan atalar sözləri və aforizmlərin araşdırılması ilə yekunlaşdırır. Müəllif çoxəsrlik tarixi olan Azərbaycan aforizmlərinin – “Doşab almışam, bal çıxıb”, “Ev oğrusunu tutmaq olmaz”, “Əyri oturaq, düz danışaq”, “İsinmədim istisinə, kor oldum tüstüsünə”, “Ot kökü üstə bitər”, “Pişik balasını istədiyindən yeyər”, “Saman altından su yeridir”, “Özgəsinə quyu qazan özü düşər”, “Heç kəs öz ayranına turş deməz”, “İlanı özgənin əlilə tutur”, “Qaradan artıq rəng olmaz”, “Söyüd ağacı bar gətirməz” və sair bu kimi şifahi ədəbiyyatımızın stabil xarakterli unikal frazalarının Nizami yaradıcılığında dəqiqliklə işlənməsinə milli təfəkkürün ifadəsinin əsas atributlarından biri kimi yanaşır və haqlı olaraq bir mühüm məsələni vurğulayır ki, Azərbaycan xalqına xas bu özəl frazeoloji birləşmələri çox vaxt İran və Avropa tədqiqatçıları başa düşə bilmir, nəticədə, şairin gözəl misraları bu alimlər tərəfindən səhv şəkildə şərh olunur.
Alimin Avropa və İran alimlərinin fikirlərinə elmi paradoks təşkil edən çoxsaylı mülahizələri vardır. Onların birinin – “İskəndərnamə” əsərində “Əz an piş karət şəbixun şitab; Çü dürrac dər dəh səlayi-kəbab” – fikrinin H.Araslı tərəfindən izahına diqqət yetirək: “Beytin mənası budur ki, çalış ki, turac kimi kabablıqdan xəbər verəsən. Şairin bu misralarını şərhçilər başa düşə bilmir və yanlış izah edirlər. “Nə üçün turac kabablıqdan xəbər versin” sualına cavab verən yoxdur. Biz Azərbaycan xalqının turacın oxumasına verdiyi mənanı öyrənəndə bu beyt tamam aydın olur. Xalq arasında turacın oxumasının ahənginə görə, aşağıdakı sözləri dediyi söylənilir:
Dad məni tutdular,
Ətimi kabab etdilər,
– Nizami bundan istifadə edib göstərir ki, sən də turac kimi ölümünü qabaqcadan xəbər ver” [1, s.26].
Qeyd edək ki, xalq ədəbiyyatı və Nizami irsinə dərindən bələd olduğu üçün bu sahədə klassik təhlillər aparmağa nail olan H.Araslının araşdırmaları nizamişünaslıqda bu gün də mühüm əhəmiyyət daşıyır.
Məlumdur ki, Nizami öz əsərlərində xalq nümayəndələrinin aşağı zümrəsinə mənsub olan müxtəlif tiplər qalereyası yaratmışdır: çoban, kəniz, kərpickəsən, maldar, bağban, əkinçi, əsgər, zahid və başqaları. Nizami poemalarında XII əsr Azərbaycanın bütün ictimai təbəqələrindən bəhs edildiyi faktına ciddi əhəmiyyət verən digər alim H.Araslı “Yeddi gözəl”dəki çoban surəti üzərində dayanır, Nizaminin əməkçi xalqla şah arasındakı münasibəti aydınlaşdırmağa, şairin bu məsələ ətrafında öz mövqeyini izah etməyə nail olur [7, s.2]. Nizami qəhrəmanlarını müqayisə edərkən, şairin yaratdığı əməkçi insan surətlərinin xalq rəvayətləri, dastanlarla bağlılığını, həmçinin Nizami ardıcıllarının bu obrazlara münasibətini izləmiş olan H.Araslı həyatının son dövrlərində bir daha bu məsələyə qayıdır və axtarışlarının uğurlu nəticəsi olaraq belə bir qənaətə gəlir ki, Nizaminin öz əsərlərində əməkçi insanlar içərisindən seçdiyi qəhrəmanları şahlara qarşı qoyması onun poeziyada etdiyi cəsarətli bir dönüş idi. O, Fərhadı Xosrovla qarşılaşdırarkən, iki mənəviyyatı üzləşdirmiş, əməyin şahlıqdan üstünlüyü kimi cəsarətli bir fikir söyləmişdir. Hətta Nizamidən sonra Əmir Xosrov Dəhləvi, Arif Ərdəbili, Nəvai və başqa şairlər belə bir cəsarəti etməkdən çəkinmişlər və bu səbəbdən də Fərhadı şahzadə kimi təsvir etmişlər [8, s.9].
Müəllif çoban obrazlarının Nizaminin son iki poemasında meydana çıxmasını təsadüfi bir hal kimi qəbul etmir, haqlı olaraq, bunu şairin ictimai ideallarının dərinləşməsi, yeni-yeni ideallar axtarışı ilə bağlayır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, tədqiqatçı burada Nizaminin qələmə aldığı çoban obrazlarını “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı Qaraca çoban obrazı ilə müqayisə edərək əməkçi insana münasibətdə xalqın təfəkkür tərzi ilə Nizami dünyagörüşünü tutuşdurur və belə nəticəyə gəlir ki, xalq təfəkkür tərzindən faydalanan Nizami öz ideallarında ondan kənara çıxmamış və bu idealları davam etdirmişdir [7, s.2]. Alimin Nizami qəhrəmanlarına verdiyi yüksək qiymət bu gün də problemin öyrənilməsində əhəmiyyətli işlərdən hesab olunur.
Azərbaycan xalqının həyat və məişətinə bağlı təfəkkür tərzi ilə qidalanmış Nizami poeziyasında bu uyğun cəhətləri axtarmaqda görkəmli alim haqlı idi. Bundan əlavə, o, göstərilən məqalədə Nizaminin dostluq, sədaqət, doğruluq, düzlük kimi əxlaqi keyfiyyətləri haqqında fikirlərini təhlil edir, şairin əxlaqi görüşlərini onun humanist ideyalarının əsas tərkib hissəsi kimi öyrənir.
40-cı illərdə Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında Nizami süjetlərinin mənbələrinin araşdırılması üzrə bir sıra maraqlı, diqqəti cəlb edən tədqiqlər aparılmışdır. Bu araşdırmalar problemin mühüm bir istiqamətinin öyrənilməyə başlanması üçün böyük imkan yaratdı. Belə ki, “Leyli və Məcnun” süjetinin folklor mənbələri ilə əlaqəsinin öyrənilməsi məsələsi qarşıya qoyuldu və bununla da, çox mürəkkəb bir problemin araşdırılması yolunda yeni fikirlər söyləndi, bu gün də Azərbaycan nizamişünaslığında mühüm əhəmiyyəti olan ilkin incə mətləblər ortaya atıldı. Görülmüş işlər içərisində H.Araslının 1939-cu ildə çap etdirdiyi “Şərqdə “Leyli və Məcnun” mövzusu” adlı məqaləsi diqqəti cəlb edir.
Avropa orientalistləri və ozamankı sovet şərqşünaslarından fərqli olaraq, Azərbaycan alimi “Leyli və Məcnun” mövzusunun ilk mənbəyi kimi ərəb şifahi poeziyasını əsas götürür. O, A.Y.Krımski və digər alimlərin Leyli və Məcnunun tarixi şəxsiyyətlər olması fikrinə qarşı çıxır. Tədqiqatçı Qahirədə professor Taha Hüseynin çap etdirdiyi “Əməvilər dövründə qəzəliyyat” adlı məqaləsində Məcnunun tarixi şəxsiyyət olmaması barədə söylədiyi fikirlə tam razılaşır və onun hekayəçilər, ravilər tərəfindən yaradılmış xəyali bir şəxsiyyət olduğunu qeyd edir.
Müəllif daha sonra Taha Hüseynin göstərilən fikrinə qarşı çıxan Misir alimi Əbdülqadir Əlməzini tənqid edərək, “Leyli və Məcnun” mövzusunun şifahi xalq yaradıcılığının məhsulu olduğunu, onun xalq tərəfindən yarandığını və ərəb şifahi poeziyasında müxtəlif variantlarda yayıldığını yazır [9, s.100].
H.Araslı çox haqlı olaraq, Nizaminin özünün xalq ədəbiyyatına fərdi münasibətinə əsaslanır və onun bütün yaradıcılığını, o cümlədən “Leyli və Məcnun” əsərinin əsl canlı mənbə olan folklorla bağlı surətdə öyrənilməsinin doğru istiqamət olduğunu bir tədqiqatçı intuisiyası ilə hiss edir. O, nizamişünaslığın inkişafını bu sahəyə yönəltmək üçün ilk işıq yandıranlardan biri olmuş, əgər belə demək mümkündürsə, həmən işığın ucundan tutub, yeni məsələlərə – “Leyli və Məcnun”un Azərbaycan folkloru ilə əlaqəsinin daha geniş aspektdən öyrənilməsinə zəmin yaratmışdır.
Məlumdur ki, Nizaminin əxlaqi görüşlərində əsas yerlərdən birini onun təbliğ etdiyi vətənpərvərlik ideyası tutur və bu sahədə aparılan ilk işlər sırasında H.Araslının 1948-ci ildə çap olunan “Nizami və vətən” kitabı maraq doğurur. Müəllif bu əsərində şairin özünün vətən sevgisi, həmçinin poemalarındakı qəhrəmanların vətənpərvərliyindən bəhs edir, onların sevgisini, mübarizələrini yüksək qiymətləndirir. O, şairin öz qəhrəmanlarının qarşısında vətən uğrunda çarpışmaq kimi ali bir məqsəd qoyduğunu, onların vətən və xalqın səadətini təmin edə bilən kamil şəxsiyyət olaraq tərənnüm etdiyini yazır [10, s.28].
Nizami Gəncəvinin fəlsəfi görüşlərinin izahında da H.Araslının özünəməxsus yanaşmaları var idi. Şairin son dərəcə mütərəqqi fikirlər məcmuəsi olan “Sirlər xəzinəsi”nin sırf sufi, yəni o zaman bir sıra Avropa alimlərinin təqdim etdiyi asket məzmunlu bir əsər kimi qiymətləndirilməsi H.Araslının əks rəyinə səbəb olmuşdur. O, “Sirlər xəzinəsi” əsərinin Sənainin “Hədiqətül-həqayiq” əsərinin sırf təsirilə yazılmış sufiyanə bir əsər olduğu fikrini qəbul etmir, tutuşdurmalar apararaq, Nizaminin əsərlərindəki təriqətə aid termin və ifadələri şairin öz fəlsəfi fikirlərini ifadə etmək üçün yalnız ədəbi priyom olduğunu göstərir. Müəllifə görə, Nizami xilqət, insanın yaranması, dünyanın vəfasızlığı sərlövhəsi ilə verilən məqalətləri nəcib insani sifətləri təbliğ etmək və pisliklərdən uzaqlaşmağın mümkün və zəruri olduğunu söyləmək məqsədi ilə yazmışdır [11, s.9]. Bununla belə, alim öz araşdırmalarında şairin Gəncədə fəaliyyət göstərən əxi təşkilatına yaxın olmasını da təsdiqləmişdir.
Görkəmli alim Nizami poeziyasının sənətkarlıq məsələləri üzərində də dayanmışdır. O, öz araşdırmalarında Firdovsi – Nizami qəhrəmanları paralellərində müqayisələr aparmış və belə nəticəyə gəlmişdir ki, Nizami Firdovsidən fərqli olaraq bir sıra canlı, dərin psixoloji surətlər yaratmış, insanın mənəvi təkmilləşmə prosesini izləmişdir. Şirin surətinin Dantenin Beatriçe obrazı ilə müqayisəsi xüsusi maraq doğurur. Alimin müqayisəli təhlilindən aydın olur ki, Dantenin Beatriçesi bəzi xüsusiyyətləri ilə Şirin surətini xatırladır, o da öz sevgilisinə doğru yol göstərir, onu yüksəldərək səadətə çatdırır. Lakin alimin fikrincə, mühüm bir fərq – Nizami qəhrəmanını bir fərd kimi yüksəldir. “Nizaminin Şirini həyat qızıdır, həqiqət və məhəbbət rəmzidir”, “Beatriçe isə ilahiyyatın, teologiyanın mücəssəməsidir”, – deyən alim həm də belə qənaətə gəlir ki, Dantenin “İlahi komediya”sında olan mistika Nizami poemasındakı dərin həyat fəlsəfəsilə müqayisə edilə bilməz [4, s.10].
H.Araslı Nizaminin epik janrda novatorluğu məsələlərinə də diqqət yetirmişdir. O, bu orijinallıqları göstərmək üçün Nizami poemalarının süjetlərini “Dədə-Qorqud” dastanının bəzi süjetləri ilə bağlayır. O, Nizami süjetlərinin bitkinliyinə, onların mükəmməl işləndiyinə xüsusi diqqət yetirir. Nizaminin arabir Firdovsi süjetlərindən istifadə etməsinə baxmayaraq, yeni, bitkin, maraqlı süjet qurduğunu, əsərlərinin canlı kompozisiya ilə seçildiyini yazır. Alimin araşdırmalarından belə məlum olur ki, Azərbaycan ədəbiyyatında ilk mənzum roman müəllifi olan Nizami o dövrə qədər yayılmış olan süjetlərdən məharətlə faydalanmışdır.
H.Araslı Nizaminin epik poema janrı quruluşunda etdiyi dəyişiklikləri də qeyd etmişdir. Məlumdur ki, XX əsrdə Avropa alimləri çox zaman bu məsələdə yanlış mövqe tuturdular. Belə ki, bəzən Nizaminin poeziyaya gətirdiyi orijinallıq inkar olunur, onun qiyməti lazımınca verilmir, fikir ayrılıqları mövcud idi. Məsələn, İ.Pitsiyə görə, “Nizamidə epos alınmır. …Onun qəlbi epik olmaqdan ziyadə lirik olmuşdur”. Başqa bir ingilis alimi Q.Auzliyə görə isə, “Nizami Şərqin ən böyük epik şairidir” [12, s.19]. Göründüyü kimi, Avropa şərqşünaslığında fikir ayrılığı özünü göstərirdi. Bundan əlavə, epik janr dedikdə, göstərilən mərhələdə Nizami şeiri ən çox Firdovsi poeziyası ilə müqayisə olunurdu.
Belə bir zamanda Həmid Araslı Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi və özbək şairi Əlişir Nəvai, eləcə də Əmir Xosrov Dəhləvi, Məktəbi, Hatifi, Füzuli əsərlərinin müqayisəsi fonunda silsilə araşdırmaları ilə dünya nizamişünaslığına yeni töhfələr verdi. “Əlişir Nəvai” (“Ədəbiyyat” qəzeti, 30 yanvar, 1939, s.3–5), “Nəvai və Azərbaycan ədəbiyyatı” (“Revolyusiya və kultura” jurnalı,1940, №7, s.83–94), “Nizami və Nəvai” (“Ədəbiyyat”qəzeti, 6 sentyabr, 1940), “Şərqdə Leyli və Məcnun” əsərləri” (“Nizami” almanaxı, I kitab, Bakı, Azərnəşr, 1940, s.194–237), “Şərqdə “Leyli və Məcnun” teması (“Nizami” almanaxı, II kitab, Bakı, Azərnəşr, 1940, s.86–105), “Yeddi gözəl” və “Yeddi cam” əsərlərinin müqayisəsi (“Nizami” almanaxı, III kitab, Bakı, Azərnəşr, 1941, s.70–90), “Nizami müaqiblərindən Əssar Təbrizi” (“Ədəbiyyat” qəzeti, 1947, 12 mart), “Əlişir Nəvai yaradıcılığı” (Nəvai-500), “İnqilab və Mədəniyyət”,1948, №5, s.50–63), “Fərhad və Şirin”, Müqəddimə (Nəvai Ə. “Fərhad və Şirin”, Bakı, Azərnəşr, 1948, s.5–13) və sair işlərində Həmid Araslı Nizami Gəncəvinin Şərqdə epik janrın inkişafında oynadığı mühüm rolu göstərməyə çalışırdı.
Nizami və Nəvai əsərlərini mövzu və ideya, poetik məna və üslub baxımından müqayisə edən H.Araslı 1940-cı ildə yazdığı “Nizami və Nəvai” məqaləsində Nəvai “Xəmsə”sindən “Fərhad və Şirin” məsnəvisini müqayisəli təhlil edir, Nəvai əsərinin öz sələfindən fərqli xüsusiyyətlərini göstərir [13, s.3]. Alimin qənaətlərinə əsasən, Nizami “Xəmsə”sinin təsirilə, Nəvai öz ustadının poetik fikirlərindən ilhamlanmış, əsərlərindəki humanist ideyalarla Nizami sənətinə çox yaxınlaşmışdır.
Alim Nizami əsərindəki baş qəhrəman Fərhadın həyatı, ideal obraz kimi təsviri, hər iki Fərhadın xarakter fərqləri, arzu və idealları tutuşdurularaq, iki böyük sənətkarın poetik süzgəcindən keçirilən surətlərin daxili aləmi, yüksək mənəvi keyfiyyətləri təhlil olunur.
Fərhadın baş qəhrəman kimi ön planda verilməsi, personajların yerlərinin dəyişilməsi, hadisələrin tam başqa axında inkişafı, bütün bunlar Nəvai poemasını Nizami əsərindən ayırır. H.Araslı həm də bu əsas fərqi qeyd edir ki, Nizami əsərində birinci planda olan Şirinin əhəmiyyəti bu əsərdə son dərəcə azaldılır, onun qəhrəmanlıq və şücaəti burada göstərilmir [8, s.3]. Bu məsələni müəllif ictimai siyasi hadisələrlə, qadının əsarət altında olduğu XV əsr özbək mühiti ilə bağlayır.
Alimin qənaətlərinə əsasən, Nizami “Xəmsə”sinin təsirilə Nəvai öz ustadının poetik fikirlərindən ilhamlanmış, əsərlərindəki humanist ideyalarla Nizami sənətinə çox yaxınlaşmışdır [8, s.4].
H.Araslı öz tədqiqlərində Nizami və Nəvai əsərləri ilə yanaşı, eyni mövzularda əsərlər yazmış Əmir Xosrov Dəhləvi, Məktəbi, Cami və Hatifinin “Leyli və Məcnun” əsərlərinin məzmununa da diqqət yetirir və müqayisələr aparır [14, s.11; 1, s.104].
Məsələnin bu şəkildə öyrənilməsi, bütövlükdə Nizami və Şərq ədəbiyyatının münasibəti, dahi sənətkarın öz davamçılarına ideya, poetik fikir, üslub baxımından göstərdiyi çoxşaxəli təsir problemlərinin öyrənilməsinə geniş perspektivlər açdı.
H.Araslının Azərbaycan nizamişünaslığında xidmətlərindən biri də Nizami Gəncəvi əsərlərinin tərcümə və nəşri sahəsində olmuşdur. Bu sahədə görülən işlərdən “Nizami. Lirika” (Sətri tərcümə, tərtib, müqəddimə və şərhlər. H.Araslı, Bakı, 1940) kitabını göstərə bilərik.
1940-cı ildə ilk dəfə işıq üzü görən bu “Lirika” kitabı sonrakı dövrlərdə, əsas baza həmin ilk tərcümələr olmaqla, “Azərnəşr” və “Gənclik” nəşriyyatları tərəfindən bir neçə dəfə çap olunmuşdur. Həmid Araslının sətri tərcümələri və redaktəsi əsasında yaranan bu ilk poetik tərcümələrdə Nizami şeirinin dərin, lakin sadə və gözəl ifadə olunan fəlsəfi mənaları, sənətkarlığı müəyyən dərəcədə ifadə olunub xalqa çatdırılmışdır. Bu kitab Nizami “Divanı”nı bütöv şəkildə əks etdirməsə də, görülmüş iş son dərəcə əhəmiyyətli idi. Kitabın müqəddiməsində H.Araslı haqlı olaraq yazır: “Oksford, Berlin, Qahirə və Hindistan kitabxanalarında “Nizami Divanı” adlanan əlyazmalar vardır. Lakin bu vaxta qədər bu əlyazmalar tədqiq olunub çap edilmədiyindən şairin qəzəlləri elm aləminə bütünlüklə tanına bilməmişdir” [15, s.5]. Qeyd edək ki, Nizami “Lirika”sının ilk poetik tərcüməçiləri – Ə.Vahid, C.Xəndan, M.Dilbazi, N.Rəfibəyli və O.Sarıvəlli kimi gözəl şairlərimiz olmuşlar.
Nizaminin ilk “Lirika” kitabına qəzəllərdən əlavə, şairin qəsidələrindən də nümunələr daxil edilmişdir. Nizami Gəncəvinin fəlsəfi dünyagörüşü, ictimai-xəlqi fikirləri, şəxsiyyəti, sənətkarlığı haqqında oxucuda kifayət qədər təsəvvür yaradan bu tərcümələr indiyədək öz əhəmiyyətini saxlamaqdadır.
H.Araslının müstəsna xidmətlərindən biri də 1943-1944-cü illərdə nəşr olunmuş ikicildlik “Müxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi”nin 1-ci cildində yer alan “Nizami Gəncəvi” oçerkidir. Alim 1960-cı ildə nəşr olunan üçcildlik “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” kitabında Nizami Gəncəvinin həyat və yaradıcılığını əhatə edən bu oçerki daha da genişləndirmiş, Nizami Gəncəvinin tərcümeyi-halı və ədəbi irsi haqqında müfəssəl məlumat vermişdir.
Alim öz araşdırmalarını Azərbaycan nizamişünaslığının sonrakı mərhələlərində də yorulmadan davam etdirmiş, əsərlərini Bakıda və bir sıra xarici ölkələrdə nəşr etdirmişdir. Nizami Gəncəvi. “Sirlər xəzinəsi” (müqəddimə, Bakı, “Azərnəşr”, 1953, s.5–9), Nizami Gəncəvi. Qəzəllər (müqəddimə, Bakı, “Azərnəşr”, 1953, s.3–14), Nizami Gəncəvi. Poemalardan parçalar (müqəddimə, Bakı, “Uşaqgəncnəşr”, 1954, s.5–18), Nizami Gəncəvi. “Xosrov və Şirin” (müqəddimə, Bakı, Azəbaycan SSR EA nəşriyyatı, 1962, s.3–18), “Cami və Azərbaycan ədəbiyyatı” (Əbdürrəhman Caminin anadan olmasının 550 illiyi münasibətilə “Ədəbiyyat və incəsənət”, 1964, 12 dekabr), Nizami poeziya günləri qarşısında. (“Ədəbiyyat və incəsənət”, 1979, 20 may), Nizami Gəncəvi. “Xosrov və Şirin” (müqəddimə, Bakı, “Elm”, 1981, s.5–23), Nizami və Şərq ədəbiyyatı (Nizami Gəncəvinin anadan olmasının 840 illiyi münasibətilə Azərbaycan EA Xəbərləri, Ədəbiyyat, dil və incəsənət seriyası, 1981, №4, s.3–9), Ölməz məhəbbət dastanı. Nizami Gəncəvi. “Xosrov və Şirin” (müqəddimə, Bakı, “Yazıçı”, 1982, s.5–17) və başqa işlərində ölməz şairin həyatı, yaradıcılığı, sənətinin təsir dairəsi ətrafında elmi tədqiqatlar aparmışdır.
Görkəmli alimin elmi əsərləri dünyanın bir çox ölkələrində, o cümlədən Moskva, Ankara, Kabil, Daşkənd, Tiflis, Bağdadda və başqa şəhərlərdə dəfələrlə nəşr olunmuşdur.
H.Araslının Azərbaycan nizamişünaslığına verdiyi qiymətli töhfələri bir məqalədə əhatə etmək mümkün deyildir. O, ömrünün sonuna qədər öz amalları yolunda, Nizami Gəncəvinin həyatının, şəxsiyyət və yaradıcılığının mükəmməl araşdırılması uğrunda çalışdı. XX əsrin 80-ci illərində Türkiyə arxivlərində şairin vəqfinə dair xüsusi mülkiyyəti təsdiq edən sənədin tapılması ilə əlaqədar H.Araslı “Nizami vəqfi haqqında yeni sənəd” adlı məqaləsində məlumat verir, şairin həyatı haqqında o dövrə qədər mövcud bir çox dolaşıqlara son qoyaraq yazırdı: “Nizami öldükdən sonra qəbri ziyarətgaha çevrilmiş, onun öz kəndinin gəlirlərindən başqa bizə məlum olmayan hökmdarlar və ya bivaris ölən adamlar tərəfindən bu məqbərəyə vəqflər edilmişdir. XVI əsrdə bu məqbərə çox gəlirli vəqfi olan, gəlib-gedənlərə və yoxsullara hər gün yemək verən, müdərrisləri təmin edən bir xeyriyyə ocağı olmuşdur” [16].
Akademik Həmid Araslı əsl elm fədaisi, dünyada tanınan nüfuzlu alim, öz doğma xalqının ədəbiyyat və mədəniyyətinin tükənməz bilicisi və təbliğatçısı idi. O, Azərbaycanın dahi klassiklərinin, o cümlədən Nizami Gəncəvi irsinin dünyada tanınmasına yorulmaq bilmədən bir ömür sərf etmişdi. Türk alimi Hüseyn Ayan onun Azərbaycan ədəbiyyatının tədqiq və təbliğində rolunu yüksək qiymətləndirərək belə yazmışdır: “Eğildiği ilmi mevzularda vardığı neticeleri, “kendine saklamayan” Hamid Araslı, milli ve milletlerarası kongre ve konferanslara götürüp ilim alemine sunmuştur” [17, s.39].
Türk dünyasının böyük ustad alimi Həmid Araslının ruhuna Allahdan rəhmət diləyirik!
