Bilgə Qarasu/Bilge Karasu (1930-1995) – nasir və ədəbiyyatşünas. Türkiyədə postmodern romançılığın görkəmli nümayəndələrindən biri sayılır. Qarasu öz əsərlərində hər bir insanı narahat edən “sevgi”, “dostluq”, “ehtiras”, “tənhalıq” kimi anlayışları ətraflı və dərin şəkildə işləyib. “Gecə” əsəri ilə Amerikada “Peqasus” mükafatını qazanan yeganə türk yazıçıdır.
O səhər ancaq Sarıquma yağış yağmışdı. Bunu sonradan öyrəndim.
Bizim üçün bütün başqa günlərdən bir az fərqli gün olmuşdu. Sərindi, darıxdırıcıydı. Sarıqum neçə aydan bəri ilk dəfə yağışı qoxlaya, canına çəkə bilirdi.
Əvvəl qapının eşiyində oturmuşduq. Yağış bərkiyib saçımızdakı sular alnımıza axmağa başlayanda, bizi içəri dartdılar.
O gün ancaq nənəm evdəydi. Onun saçımı-başımı qurulamağı anamın danlağından daha sərt gəlirdi mənə. Sərt gəlirdi, amma məni şapalaqlayacaq əllərin ancaq onun əlləri olmağını istəyəcək qədər sevirdim nənəmi.
Yağış kəsməmiş çölə çıxmaq qadağan idi; məndən çox böyük olan Fikrətin isə öz qapılarının ağzından bizim qapıya gəlməyinə kimsə bir söz deyə bilməzdi. O da içəri keçəndən sonra nənəm küçə qapısını bağladı. Yağışın keyfinə qalmışdıq.
Fikrət bir həftə əvvəl sünnət olunmuşdu, ancaq bir neçə gün içində gözümdə birdən böyümüşdü; böyüyüb, çox böyüyüb yekə adam olmuş kimiydi. Halbuki aramızdakı yaş fərqini heç vaxt düşünməmişdik, o günə qədər onunla söhbətləşəndə altı yaş fərqini ağlıma gətirməmişdim…
Nənəm ağır-ağır yuxarı çıxarkən Fikrət məni yandakı otağa çəkdi. Qapını bağlayan kimi yerə çöməldi, çarpayının altından qırmızı lokomotivlərin, yaşıl vaqonların, parlaq dəmir relslərin olduğu oyuncaq qutusunu çıxardı. Qatarla oynamağı məndən çox onun haqqı bilərdim… Atası Sarıqumun stansiya müdiriydi çünki…
Birdən rahatlaşdığımı indi də xatırlayıram. Bu bir həftəlik “böyüməyi” sovrulub getmişdi Fikrətin. Ovqatım düzəldi, oyuna girişdik.
Oynamaqdan yorulanda yerə uzanıb kitab oxuduq. Otağa girən günəş bizi dalıb getdiyimiz uzaq adalardan Sarıquma güclə qaytardı. Ancaq bizi heç nə saxlaya bilməzdi artıq. Yenə də nənəmin bizi çölə buraxmasını gözləmişdik küçə qapısının ağzında…
Evin qabağındakı göz işlədikcə uzanan çəmənlik palçıq olmuşdu. Ayaqlarımız palçıqdan ağırlaşıb yerimək çətinləşənə qədər qaçmağa çalışdıq. Bizim kimi o biri uşaqlar da xeyli müddətdən bəri unudulmuş bir məchulluğu ifadə etməyə çalışırdılar. Bir yerə toplaşanda, hamı öz evini təzə görübmüş kimi, bilmədiyimiz otaqlardan danışmağa çalışdı.
Bir ara durğunluq yarandı. Çəmənliyin başına daldı gözlərimiz. Gördüklərimiz hamımızı təəccübləndirdi. Bir-birimizə necə heyrətlə baxmağımız indi də gözümün qabağındadır.
Böyük Çətin ilə Ayı Mətin velosipedlə, palçığa bata-bata bizə tərəf gəlirdilər. Bu velosipedlər indiyəcən quru otluqda da sürülməmişdi; stansiyanın asfalt yolu ilə həmin yolun axırındakı döşəmə səkidən başqa yerə dəyməmişdi təkərləri. Çətinlə Mətin iki həftə qabaq sünnət olunmuşdular. Velosipedlər imkanlı atalarından hədiyyəydi. Neçə gündü, o yekəpərlər öz velosipedlərini minib sürür, Fikrətlə mənim onlar haqda bütün məhəlləyə yaydığımız “asfaltçı ədabazlar” ləqəbinə əsəbiləşdiklərini göstərməsələr də, bizi bir gün babat döyəcəklərini deyirdilər.
Velosipedlər get-gedə ağırlaşdı. Döyülüb-döyülməcəyimizi düşünürdüm. “Asfaltçılar”sa başqa çarə qalmadığını anlayıb yerə düşmüşdülər, təkərləri palçıqdan fırlanmayan velosipedlərini sürüyərək bizə tərəf gəlirdilər. Gözləyirdik. Ciddi bir hadisə olacağını gözləyirdik. Mən bu “ciddi hadisə”dən bir az qorxurdum. Heç birimiz bu gəlişi lağa qoya bilmirdik.
Gəlib yanımıza çatanda Çətin, hamımızı qucaqlayacaqmış kimi: “Alman ordusu Polşaya girib”, – dedi. Bayaqdan susurduq biz, yenə də səsimiz çıxmadı. Mətin velosipedini yekəpərliyinə yaraşan sərtliklə Çətinə verib bizə bir az da yaxınlaşaraq: “Yəni müharibə başlanıb, başa düşdünüz? – deyə qeyzləndi də. – Atam radiodan eşidib…”
O vaxtlarda Sarıqumda bir onların, bir də Çuxaçıların nəsillikcə doluşduqları məşhur on iki otaqlı evdə radio vardı. Bu evlərin ikisi də dəmiryolun o tayındaydı. Buna görə Çətinlə Mətinin şeşələnməyini haqlı sayırdıq. Atam-anam da tez-tez onlara “qonaqlığa” yox, “radioya qulaq asmağa” gedərdilər.
Çəmənliyin kənarında dayanmışdıq. Heç kim heç nə demirdi. Əkizlər bu sükutun qarşısında, başlarını dik tutaraq, velosipedlərini yola, iri, qabarıq daşlarla dolu yola çəkib, yerdən tapdıqları bir çubuqla təkərləri təmizləməyə başladılar…
Müharibə başlanmışdı… Tarix kitablarında gördüyüm, atların, mizraqların bir-birinə qarışdığı, ölülərin yerə döşəndiyi rəsmlərdəki kimi…
Yan-yörəmdə bir uğultu qopdu. Coğrafi biliklərimi çox tez xərcləyib qurtarmışdım. Əkizlər yenə başlarını dik tutub uzaqlaşarkən, elə o anlardaca bildiyimiz bütün dövlətlər, şəhərlər sadalanmışdı. Hərə bir şey deyirdi. Fikrətə baxdım. Susurdu o. Sonra heç mənə də baxmadan stansiyaya tərəf getməyə başladı. Süst idi, elə yol gedəndə də. Halbuki həmişə yüyürərdi. Mətingil isə evlərində bu məsələylə bağlı qəti narahatlıq yoxmuş kimi danışmışdılar, həmişəki hallarındaydılar: üstdən də, içəridən də… Mənsə bir şey anlamırdım. Evə qaçdım.
Nənəm qonaq otağındakı divana uzanmışdı. Qaçıb başının üstündə bitdiyimi, əkizlərlə o birilərindən eşitdiklərimi birnəfəsə danışdığımı xatırlayıram.
Nənəm sərt hərəkətlə yerindən durmuşdu. “Deməli, müharibə… Yenə? Yenə almanlar? Lənətə gəlmişlər, doymadılar, doymadılar, doymadılar…”
Bunları deyərkən üzümə baxmamışdı. Əsəbiləşənə də oxşamırdı, gözləri yaşarmışdı yalnız.
Onu əsəbiləşdirməkdən qorxduğum üçün aralanıb daşlığın bir kənarında oturdum. Əsas əsəbiləşəcəyi də elə bu – daşların üstündə oturmağım ola bilərdi. Heç düşünmədim də. Müharibə başlanmışdı axı…
Almanları anamın da sevmədiyini bilirdim. Çox sonralar öyrənəcəkdim səbəbini. Dayımın müharibədə ölməsində onları günahkar sayırmışlar…
“Yəni müharibə başlanıb, başa düşdünüz?” – demişdi Mətin.
Halbuki müharibə gözlənilmirdi, olmamalıydı. Atası eşidibmiş əkizlərin, radiodan. Amma yalandı. “Yurdda sülh – cahanda sülh” deməmişdimi Ata? Təzəlikcə hardasa oxumuşdum bunu. Demişdi deməyinə, amma almanlar Atanın sözünə baxacaqdılarmı?.. Axı onun ötənilki dəfn mərasimində başlarında əmimin keçəlinə bənzər dəbilqələr olan, ayaqlarını qəribə şəkildə qabağa atan alman əsgərləri də addımlamışdılar. Deməli, biganə deyildilər Ataya. Amma yenə də sözünə baxmadılar. Nənəm, bəlkə də, bunun üçün əsəbiləşirdi onlara. Haqlıydı da. Ancaq, bəlkə də, radio yalan demişdi. Ya bəlkə, Mətinlə Çətin zarafat üçün uydurmuşdular bu söhbəti. Amma yoox, velosipedlərini palçığa sürərdilərmi, elə olsaydı? Doğruydu bu söz, doğruydu, yəqin.
Deməli, Atanın sözü almanların əl-qolunu bağlamağa yetməmişdi. Yoxsa Ata öldüyü üçün beləydi?..
Daşlığın kənarında oturub, sərt soyuq içimə işləyə-işləyə, bir il əvvəlki dəfn mərasimlərini, bu gün ancaq sərxoşluq deyə biləcəyim bir ovqatla necə yenidən yaşadığımı xatırlayırdım.
İşıqlar içində izdihamın axdığı, ağır-ağır axdığı o yol gəlirdi yadıma. “Taksim”dəki abidədən “Hərbiyyə”yə uzanan yol. Evimiz o abidəyə baxırdı. Bütün gün abidənin ətrafında olmuşduq. Bir qız vardı. Kürsüyə çıxmışdı. Ağlayırdı, sifəti göz yaşlarından islanmışdı. Amma səsi tox idi. “…ayrılmayacağıq!” – dediyini xatırlayıram. “Heç ayrılmayacağıq!” İzdiham uğuldayırdı, deyəsən, onu alqışlayırdılar. Başqa da xeyli söz demişdi, amma yadımda qalan bu “Ayrılmayacağıq” sözüydü. Axşam üstü o yoldan “Hərbiyyə”yə tərəf aparmışdı atam məni. İzdihama baxırdım. Ağızları, göz qapaqları ağır-ağır açılıb-yumulurdu. Yerəcən endirilmiş bayraqlar vardı. Dikəlib üzümü onlara sürtürdüm altlarından keçərkən. “Hərbiyyə”də məşəllər vardı. Daşa dönmüşə bənzəyən bir əsgər arada qabdan məşəllərə nəsə tökürdü. Havada duman vardı. Ürəyim sıxılırdı. İzdiham ağlayırdı, mən isə ağlaya bilmirdim. Özümü məcbur etməkdən vaz keçmişdim. Zorla ağlaya bilməzdim. Amma nəsə yandırırdı gözlərimi, boğazıma nəsə tıxanmışdı.
Başa düşürdüm “Ayrılmayacağıq”ı… Atanın dediyindən çıxmışdılar. “Böyük müharibə” ilə İstiqlal Savaşı hər şeyi yerbəyer etməyibmiş… Bundan artığını düşünə bilmirdim amma…
Nənəmin yaxınlaşan ayaq səsinə dik atılmışdım, yadıma gəlir. Yemək yeməliydik. Yemək vaxtının gəldiyi unudulubmuş, sən demə. Nənəm məni çörək almağa göndərdi. Ovcuma dürtüşdürdüyü pulu tez cibimə qoydum. Çöldə isə bir də düşünməmişdim Atanı.
Sarıqumun günorta günəşi ətrafı keçmiş günlərin hərarətiylə qovurmaqdaydı. Küçələr sanki tər içindəydi. Torpaq yumşaq, divarlar sızıltılı, kirəmitlər buxarlı. Tüstü-duman içindəydi Sarıqum. Daşdan-daşa hoppanmadan, çəmənlikdə təzədən qaçışan dostlara baxmadan, stansiya yolundan bizim küçəyə burulan Fikrətin əlindəki jurnalla da maraqlanmadan, çörəkxanaya doğru gedirdim.
Polyaklar sonra yenə yadıma düşdülər. İstiqlal savaşlarından başqa bir savaş təsəvvür edə bilmədiyim üçün “indi kim çıxıb onları xilas edəcək” deyə fikir çəkirdim. Tanış pişiklərin yaltaqlanmasına məhəl qoymadan gedirdim. Hava daha da qızmışdı. Divarlarla, dibindəki otlarla birgə mən də tərə batırdım. Açıq pəncərələrdən, qapılardan yemək qoxuları gəlirdi. Badımcanların, balqabaqların çırtaçırtla qızarmasını hiss edir, qapı önlərində bişirilən ətlərin və balıqların qoxusunu dərin-dərin içimə çəkirdim. Pendir, soğan, yağ, qovurma – hamısının qoxusu sac qoxusuna qarışıb gəlirdi. Sarıqumdan həmişə üzüm iyi gələrdi, burnu göynədəcək qədər… Bu qoxular hərgünkü kimi dumana dönüb mavi göylərə doğru yüksəldiyi üçün, hamını laqeyd, biganə hesab edirdim. Arabir üzlərdə və əllərdə bir süstlük hiss edir, sonra yanıldığımı anlayırdım. Bişən ətlər həmişəki kimi tavalara, boşqablara çəkilirdi.
Qucağımda çörək qayıdarkən, Dilavər Xanımın qapısının qabağından böyük bir maraqla keçmişdim o gün. Həmişəki kimi pəncərədən baxırdı. Mənsə həmişəkindən böyük bir parça çörək qoparıb ağzıma atdım. Dilavər xanım, o gün qəti tərəddüd etmədən, səsinin hərgünkü təravətiylə, hər gün dediyi sözü, bu dəfə çörəyin ətrini ilk dəfə duyurmuş kimi başladı: “Çörəyi yeyib qurtarırsan ha… Bax gəlib nənənə deyəcəm…” Evindən heç çıxmazdı Dilavər xanım. Evdən çıxmaq haqqında danışmaq onu doyururdu deyəsən. Dilavər Xanım hərgünkü kimiydi. Bizi tez-tez pəncərəsinin qabağına çağırıb, açıq qalmış ağzımıza, bir şey başa düşmədiyimizə fikir vermədən, qorxulu, qanlı, qarışıq savaş hekayələri danışan bu qadın da belə olandan sonra Sarıqum müharibə barədə düşünüb beləcə durğunlaşmış ola bilməzdi axı…
Evə gedəndə nənəmə hərgünkü xırdaca yalanımı söyləmişdim: “Saraylı xanımın sənə salamı var”. Nənəm: “Əleykümsalam”, – demişdi. Bəli, hər şey həmişəki kimiydi.
Yeməkdən sonra, müharibədə ölənlərin axan qanının, qanlı sarğıların, tənzifli qolların, alınların, başların, qolların yığışdığı qaya diblərinin, çadırların, boruların, çökmüş divarların kitablardakı, jurnallardakı şəkillərinin zehnimdə dolaşdığını xatırlayıram. Nənəm pəncərinin qabağında oturub uzaqlara baxırdı. Sükutundan başa düşürdüm ki, danışmağımı istəmir. Dalbadal siqaret çəkirdi.
Niyə dilxor olduğunu dəqiq bilmirdim. Həyət qapısından, nənəmə görünmədən qaçdım bostanın içərilərinə doğru. Kimsəni görmək istəmirdim. Müharibədən qorxmurdum, amma yəqin ki, pis şey idi. Sıxılırdım. Neçə saatdan bəri görmədiyim Fikrəti də çağırmadım yanıma. Neynirdi o saatlarda, hələ də bilmirəm. Evdə oturub, uzun-uzadı düşünürmüş, yəqin… Bir gün soruşub öyrənərəm: unutmayıb, əminəm.
Pöhrələrin arasında dalmışdım. Tağların dibində, yerə döşənmiş yarpaqlarının altında “ilan yumurtası” dediyimiz şeylərdən tapır, onları dabanımla əzirdim. Zövqdən içimdə nəsə titrəşirdi.
Sonra qəfil hava qaraldı. Həşərat səsləri yayıldı hər tərəfə. Yarpaqların arası isti, yapışqan kimiydi. Yəqin anamla atamın gəlməyinə az qalmışdı. Bostandan yola, yoldan çəmənliyə, çəmənlikdən şoseyə çıxdım qaça-qaça. Uzaqdan qatar səsi gəlirdi. Bir ağacın dibində çömbəlib gözləməyə başladım. Dalıb gedibmişəm. Anamla atam başımın üstündə bitmişdilər. Qalxdım. Birdən atama müharibədən danışmağa başladım. Qarışıq şeylər dedim, yadıma gəlir. Almanlar, polyaklar, İstiqlal savaşı… bir-birinə qarışmışdı. Dayandım birdən. İstədim ki, o danışsın. Gözlədim, danışmadı. Dinməzcə çəmənliyi keçdik. Anam evin qapısında dayanıb bizə əl eləyən nənəmə tərəf getdi yeyin addımlarla. Atam onda dilə gəldi: “Qorxulası bir şey yoxdur, oğlum, – dedi, – hər müharibə İstiqlal savaşı olmaz ki. Almanlar pis adamlardır. Polyaklar dözə bilsələr, yaxşı olar. Yoxsa bizim üçün də pis ola bilər. Qorxma. Kişilər müharibədən qorxmasınlar gərək. Çətin şeydir müharibə. Keçər amma…”
Atam susdu. Deyə bilmədim ki, qorxmuram.
Evə girəndə nənəmin əlini öpdü atam. Bunu həmişə eləməzdi…
İstanbuldan bir kitab gətirmişdilər. Ona qapıldım. Yemək də istəmirdim. Anam o gecə zorla yedirtdikdən sonra yatızdırdı məni. Səsimi çıxarmadım.
Zehnimə nəsə ilişmişdi, nə olduğunu anlaya bilmirdim. Xatırlayıram, yatmazdan qabaq, yuxunun mavi aydınlığı içində tapdım bunu: o gecə ilk dəfəydi ki, atam evə girəndən mahnı oxumamışdı…
Tərcümə: Qismət