Noyabrın qısa, tez-tələsik axşama qovuşan günortadan sonrası. Çöldə eyni, monoton pıçıltılarla çisələyən inadçı yağış: küçələr bomboş. Odunlar çırtıltıyla yanır sobada. Bu bezdirici yağışa otağımdan baxmaqdan eqoistcəsinə həzz alıram. Bu anda çöldə qalmaq, ya da çölə çıxmağa məcbur olmaq nə pisdir… Bomboş bir yolda təkəri partlamış maşının sürücüsü ola bilərdim; ya da təkərləri palçığa batıb qalmış bir öküz arabasını çıxarmaq üçün – bir yandan burunlarından buxar püskürdən, gözləri bərəlmiş heyvanların qalın dərili budlarına çomaqla vurarkən – bir yandan da palçıqdakı təkəri qaldırmaqdan ötrü çiynimi arabanın altına dirəməli olardım; həm də hürməkdən başqa bir işə yaramayan, iri, amma səfeh bir itin, neylədiyimi anlamayan baxışları altında… Bu cür itləri tanıyıram, ağıllı olmasalar da, insana yazıqları gəlirmiş kimi baxarlar.
Palçıqlı küçələrdə, çayır-çəməndə yağış altında yox, otağımdayam. İsti bir otaqda. Səsini lap azaltdığım radioda “Xor və solo ifada mahnılar”, ayaqlarımda qalın yun corablar – keyfim də yerindədir. Masanın başında oturmuşam; qabağımda maraqla oxuduğum detektiv roman və yarılanmış bir şüşə qırmızı şərab var. Qədəh boşdur, çünki bir az əvvəl, özü də mahnının təsiriylə – axı hər halda, artıq mövcud olmayan bir həssaslıqla keçmişdən bəhs edirdi – axıra qədər içmişdim. Yenidən şərab süzürəm. Arada fikrə gedir (ipə-sapa yatmayan düşüncələrdir bunlar), kimsəsiz təpələrinə qatı buludların topalaşdığı dağa baxaraq şərabımı qurtumlayır (özümü tər içində, təngnəfəs halda dağa çıxarkən təsəvvür edirəm), qalxıb otaqda gəzişir və arada yoğun odunlardan bir neçəsini sobaya atıram. Hələm-hələm tuta bilmədiyim bu ləzzətli anı yağışamı, şərabamı, oxuduğum romanamı, yoxsa otağın istiliyinəmi borcluyam, bilmirəm. Çox vaxt dözülməz saydığım yalqızlıq, bu gün bir imtiyaza çevrilir. Yalqızlıq! Səsli təkrarlayıram bu sözü, sonra da hecalayıram: Yal-qız-lıq. Mərkəzi Cenevrədə olan WLO-ya (World Lones Organisation – Dünya Yalqızlar Təşkilatı olmalıdır, ya da ona oxşar bir şey; Cenevrədə olmasa da, oralarda bir yerdədir) müraciət edib üzvlük şərtlərini öyrənməliyəm. Üzümdə nataraz bir gülüş, öz-özümə əylənməyin nəşəsi.
Pəncərənin qabağındayam. Əllərim şalvarımın ciblərində, dodağımda külü uzanmış bir siqaret, tənbəl-tənbəl dayanmışam. Radiodakı yaylı tambur təsnifi (nədənsə ölümü, məzarlıqda aram-aram titrəyən sərv ağaclarını yada salır; dayaz “Yeşilçam” filmlərinin təsiridir) havanı bir az ağırlaşdıran kimi olur. Yüngülləşdirmək üçün bir qurtum şərab necə olar? Özümdən xoşum gəldi, yaxşı fikirdir. Böyük bir qurtum, belə, bardağın yarısı qədər filan. Küçədə də, kələ-kötür səki daşları arasında xırda gölməçələr əmələ gəlib. Xırdaca yağış damlaları, bapbalaca məxluqların rəqsinə oxşar şəkildə suyun üstündə tərpəşir. Ağzımı əlimin arxasıyla silirəm. Başqa bir filmin təsirilə də ola bilər (xüsusilə də kovboylar haqda), amma bu cür xırda detallarla əlləşməyəcək qədər yol qət etdiyimi düşünürəm. Çünki bu da özünə kənardan baxıb şişirtmək oyunudur. Bu cür oyunlara tabım yoxdur artıq. Yorğunam. Yaylı tambur təsnifi: “Məndən bu qədər”, – deyir və solist mahnıya keçir: “Bir ehtimal da var, o da ölməkdir” deyirsən? Bu da bardaqdakı şərabın axırı (deyəsən bir şüşə bəs etməyəcək).
Ölümün nə işi var belə bir gündə…
Bir qarğa, tək başına uçan, islanmış bir qarğa. Onu izləyirəm. Havaya, günə və mənə uyğun bir görüntü. Yalqızlığın simvolu, çirkinlik nişanəsi (WLO-nun qarğa emblemli bayrağına nə deyəsən…). Sirli səsiylə qaqqıldayır. Radionun acığına yeganə ehtimalın ölüm olmadığını deyir sanki. Bəlkə də, mən belə başa düşmək istəyirəm. Bir haray, bir fəryad, ya da yalqızlıqdan zövq alırmış kimi dərindən bir nalə çəkir… Şərab bitmək üzrədir.
Elə pəncərədən aralanmaq istəyəndə, küçədə görünən bir neçə nəfər diqqətimi çəkir və dərhal da bunun bir dəfn mərasimi olduğunu anlayıram, amma iş işdən keçir. Belə bir gündə cənazə görmək… ürəyim sıxılır. Pəncərənin qabağında baş qatdığım üçün özümə əsəbiləşirəm. Bu andan sonra gördüyümü görməmiş kimi davranaraq içəri keçmək, cənazə aparanların keçib-getmələrini izləməkdən daha çox pozar əhvalımı, bilirəm. Belə bir “qaçış” günün qalan hissəsini əzablar içində keçirməyimə səbəb ola bilər. Daima pambıq iplikləri. Pambıq iplikləri daima. Bunu da “izaholunmaz təsadüflər”dən biri kimi qəbul edib küçəyə baxıram. Bir dəfn mərasimi üçün məcburi olandan da xeyli az insan keçir pəncərənin altından. Çox sürətlə, sanki qaçaraq gedirlər. İmamın (mollanın – red.) arxasında tabutu daşıyan dörd nəfərdən başqa kimsə yoxdur. Biri topal olduğu üçün, tabut qəribə şəkildə, dalğalı hərəkətlə irəliləyir. “Kimsəsiz bir ölüymüş”, – düşünürəm, tabutu aparanların ölünü heç tanımadıqlarına mərc çəkməyə də varam. Bu son mənzilə olan səyahəti də həyatda necə tənhalıq çəkdiyinin, kimsəsiz öldüyünün, bəlkə də, cəsədinin neçə gün sonra soyuq bir evdə tapıldığına işarədir. Ovurdları çökmüş solğun və küskün bir üz gəlir ağlıma: saqqalı da biz-biz və ağappaq. Yaşından qoca görünür. Həyatı sürətlə gedən bir nəqliyyatın pəncərəsindən seyr etmiş kimi. Ağrılar və məyusluqlar. Haqq-hesabını illər öncə aparıb və heç nəyə münasibət bildirmədən ölümü gözləyib günlərlə. Gözləri açıq, qorxunc bir ölü keçir pəncərəmin altından.
Gün nəzarətimdən çıxır artıq. Tanımadığım biri, tənha bir ölü, bu yağışlı gündə gözümün qabağından keçib gedirsə, daha evdə otura bilmərəm.
Yağmurluğumu geyinib çölə çıxıram. Küçə boşdur. Cənazənin aparıldığı tərəfə qaçıram. Bir küçəyə dönəndə beş nəfərlik o qrupu görürəm; sürətlə başqa küçəyə dönürlər. Məzarlığa ən qısa yoldan çatmaq üçün ara küçələri seçiblər, yəqin. Təngnəfəs halda onlara çatıram və irəlidə, sağda gedən topala yaxınlaşaraq onu əvəzləmək üçün tabutun həmin küncünü ondan alıram. Əməllicə yorulduğu bəlli olan topal (iliyinə qədər islanıb) təəccüb və nədənsə qorxu dolu bir nəzərlə mənə baxır: qara cübbəsi dalğalanaraq qabağımızca tələsik addımlarla gedən imam bunun fərqində olmur. Daş döşənməmiş, palçıqlı bir küçədən keçirik. Evlər bitir, məzarlıq yolundayıq. Bir ara çiynimin üstündən arxaya baxıram, yenə dörd nəfərik. Topal aradan çıxıb.
Məzarlıq əvəzinə bir bataqlığa giririk. Palçığa batıb çıxaraq, çətinliklə yeriyə bilirik. Ayaqqabılarım xeyli ağırlaşır. Bir ölü sanki iki olur. Çiynimdəki yükü daşımağa gücüm çatmır. Sol tərəfimdəkinin məstin üstündən geyindiyi rezin çəkməsi palçığa batıb ayağından çıxanda, o da təbii şəkildə bir anlıq dayananda tabutun tarazlığı pozulur və bu bədbəxt ölünü güc-bəla saxlayıb, yerə düşməyə qoymuruq. Müvazinətimiz düzələndə iki addım geri gedirik, çünki onu başqa cür saxlamaq mümkün deyil, yerə yapışmış rezin çəkməni ayağı ilə dartışdırarkən nəsə donquldanır, amma dediyini anlamıram. Çiynində daşıdığı mərhumu da, müqəddəs vəzifəsini də, qüsulunu da vecinə almadan açıq-saçıq nələrsə dediyinə əminəm. Çünki məsti məzarlıq palçığına bulaşdı; hər addımda qəribə səslərlə ayağı rezin çəkmədən çıxacaqmış kimi olur, amma o, şikəstsayağı yeriməklə bunun qabağını alır.
“Bütün bunlara dözməyə məcburammı?” – düşünürəm; isti otağı, keyfimə keyf qatacaq ikinci şüşə şərabı orda qoyub, bir ölünün hayına düşdüm. Zəhrimar şərab, bütün bunlar onun ucbatındandır! Tənha bir ölüymüş; tabutun içindəki bunun fərqindədir, sənin ona dəstək verdiyini bilir sanki. Təmtək yaşarkən, qorxular uydurub həyatı ağılagəlməz formada tədqiq edərkən haradaydınız, ya da haradaydım. Zəhrimar şərab və zəhrimara qalmış lazımsız həssaslıqlar! Topal qaçdı. Xilas oldu. İndi isti bir kafedə çayını qurtumlayıb ölünün goruna döşəyir, yəqin. Ölü kimdir? Bilmirəm. O biri üç nəfərin və imamın da bilmədiyinə mərc çəkərəm. Qara cübbəsi islanıb imamın, qaşları çatılıb və bu bədliyi bəyənmədiyini bəlli edərək mısmırığını sallayıb. Peşəsinin bu cəhətini sevmədiyi bəllidir. Günahını almayım, amma dua oxumadığı gün kimi ortadadır.
Yeni qazılmış bir məzarın başındayıq. Tabutu yerə qoyuruq. Dördümüz də dizlərimizi ovuşdurub bir az dincəlirik.
Çuxur yarıya qədər suyla doludur. İmam bu işi tez-bazar bitirmək üçün əllərini açaraq ayələr oxumaya başlayır. Ölən özümmüşəm kimi diksinirəm: vecinə də deyil bunun, suya göməcək cəsədi.
“Bir dəqiqə! – deyib sükutu pozuram. – Onu bu çuxurda basdıra bilmərik. Əvvəlcə suyu çəkib kənara tökməliyik!
İmamın qəzəbli gözləri silah lüləsi kimi üstümə dikilir: “Bu da Allahın mərhuma bir inayətidir. Rəhmət içində basdırılacaq”.
“Olmaz, – deyirəm sərt şəkildə, – belə basdırmaq olmaz. Mən bir şey tapıb bu suyu boşaldaram”.
Bunu gözləmədikləri üçün heyrətlənirlər. Başlarını aşağı salıblar, etiraz etməyə halları yoxdur. Ancaq şərab qoxusunu hiss etsələr, bilmirəm, işin axırı necə olar.
“İndi gəlirəm, – deyirəm, – gözləyin”.
Palçığa bata-bata yeriyirəm. Yağış hələ yağır. “Nəsə tapmalıyam, – düşünürəm, –suyu ordan boşaltmaq üçün bir şey…. Yoxsa o səylər onu eləcə basdıracaqlar”. “İşə bax, – deyirəm bir tərəfdən də, – nə gözəldi, isti otağımda şərabımı qurtumlayaraq yağışın ləzzətini çıxarırdım. Yağış o yox, bu imiş, deməli”.
“Nəsə bir şey!.. – deyə qışqırdım, çox ayıb iş tutduğumu bilə-bilə; çox ayıbdı, çünki bunun dalınca: “Axı o oğraşı suya atmaq olmaz…” – dedim; özü də ucadan. Halbuki onu tanımırdım. Belə vəziyyətlərdə mütləq bir möcüzə baş verir, bundan əmin olmasaydım, məzarlıqdan çıxıb nəsə axtarmazdım. Axırda, düz yolun qırağında, xeyli tullantı arasında paslı bir tənəkə qutu gördüm. Geri qayıdanda, məzarlıqda, ölünün başında qapqara bir heykəl kimi dayanmış imamdan başqa heç kim qalmadığını gördüm. Qəzəblə: “O birilər hardadırlar?”– bağırdım. İmam bezgin səslə: “Getdilər”, – dedi. “Yəni qaçdılar?! Ölünü mən basdıracam? Hamısı cəhənnəm olsun!” İmam: “Tövbə, tövbə, – dedi, – günahdır”. “Günahdan-münahdan keçib, imam əfəndi, mən çuxura girirəm, yəni məzara. Belə işlərdən xoşum gəlmir, amma gördüyün kimi, məcburam. Əvvəlcə bu suyu qırağa tökəcəm, sən də nə qədər dua bilirsənsə, oxu. Su quruyanda ölünü basdırarıq…”
Dizlərimə qədər suyun içindəyəm. Başım fırlanır. Məzarın xofu basıb. Gətirdiyim tənəkə qutu deşikmiş. Suyu məzardan çölə tökmək istəyəndə üst-başıma dağılır. İmam gözlərini yumub (məni görmək istəmir, təbii) süni bir vəcd halında dodaqlarını tərpədir. Su da boşalıb-qurumaq bilmir. “Kömək elə, imam əfəndi” desəm, etməzsən, çünki cübbən bulanar. Aç tabutu, uzat ölünü… azaltdım suyu, azalda bildiyim qədər… Ürəyində qəhqəhəylə gülürsən, elədirmi… Neynim, alınmır, yerdən su fışqırır elə bil… Yavaş, imam əfəndi, yavaş…”
Kəfənə bükülü sısqa, balaca bir bədən. İnsanın ölüsü ağır olur, deyirlər, amma bu elə deyil. Yuxuda görsəm diksinəcəyim bir işin içində çox sakit davranıram: üst-başım palçıqdır, məzara taxtalar düzürəm. Yağış inadla güclənir. İşi bitirib, çıxmaq üçün əlimi uzadıram. Qabarlı bir əl yapışır əlimdən. Ayağında rezin çəkmələr var. Baxıram, imam deyil. Başqa biridir.
– O oğraş hardadır, – deyirəm.
Çiyinlərini çəkir, kimi dediyimi bilmir.
– Pul sənlikdir? –soruşur.
– Nə pul?
– Məzarı mən qazmışam…
Bir an göz-gözə gəlirik.
– Mən verəcəm pulu, – deyirəm, – amma əvvəlcə o beli götür, məzarı doldur. Yorğunam. Pis gündəyəm.
Çömbəlib bir məzara daşına söykənirəm. Dizlərim titrəyir. Alnıma yapışmış saçlarımdan üzümə su süzülür.
O, işini tamamladı. Ovcuna bir az pul basıram. İşin haqqı nədir bilmirəm, amma verdiyimdən razı qaldığı üzündən oxunur.
– Başın sağ olsun, – deyir.
– Sağ ol, – deyirəm.
Çaşqınlıq içindəyəm. Adamın səndələyə-səndəyələ yeriməyinə baxıram bir qədər. Tanımadığım, üzünü belə görmədiyim birinin məzarı başındayam. Yağış yağır. Səs eşidirəm: “Qarr!” Başımı qaldırıram. Bir qarğadır. Yalqız, islanmış bir qarğa. Bəlkə də, pəncərəmdən ləzzətlə küçəyə baxıb şərabımı qurtumlayanda keçən o quşdur. Məni təqib edir. Başıma açdığım oyunlar ona ləzzət verib, yəqin…
Otağımdayam. Hər şey bir neçə saat əvvəl qoyub getdiyim kimidir. Qaldığım yeri tapmaq üçün səhifələrin arasında kibrit çöpü dürtdüyüm roman, boş şərab şüşəsi və bardaq masada eləcə qalıb. Zaman-zaman nəsnələrin yerləri belə hüzünlü ola bilir. Tez çay dəmləməliyəm, çünki çox üşümüşəm. Pəncərənin qabağına keçib çölə baxıram. Yenə yağış, yenə gölməçələrdə oynaşan damlalar, yenə bomboş bir küçə. Heç nə dəyişməsə də, hər şey necə də dəyişmiş kimi görünür.
Kim idi o adam? Günümü zibilə döndərən, məni bu hala salan kim idi?
Pəncərənin qabağında, gözdən itənə qədər izlədiyim qarğanın dalınca baxarkən tapıram cavabı: O, WLO-nun üzvüydü.
Tərcümə: Qismət