Enrike Vila-Matas – Həmin hekayə, fərqli nəfəs

1969-cu ildə aldığım kitabı hələ də saxlayıram (o ərəfədə hədsiz dəbdə olan “Yüz ilin tənhalığı”nı da ala bilərdim, amma çox gənc idim, pulum qalmayacaqdı). Kitabı Barselonadakı “Proa kitab evi”ndən almışdım. Aldığım yeri xatırlamıram, daha doğrusu, dumanlı xatırlayıram, amma  kitabın üstünə o dövrün dəbi ilə hansı kitab evindən aldığımı göstərən etiketlərdən birini yapışdırıblar.

Kitab “Sudamericana” nəşriyyatının icazəsi ilə Argentinadakı bir nəşriyyat olan “Esturio”da, Rikardo Piqliyanın rəhbərlik etdiyi “Təqibçi” (El perseguidor) adlı seriyadan çıxıb. Seriyanın adı yadıma Markesin “Eyni hekayə, ayrı ovqat” hekayəsində (oxuyub bəyəndiyi, müəllifini unutduğu üçün 44 ildir izinə düşdüyü hekayə) nəql etdiyi günü saldı.

Markes bu hekayəsində Parisdə, Sen-Mişel körpüsünün düz ortasında buz kimi bir küləyin hücumuna məruz qalmasından, yaxınlıqdakı kafeyə sığınmağından bəhs edir. Kafedə ona elə gəlir ki, kimsə onu izləyir, təqib edir. Yersiz bir qorxuya qapılsa da, bir neçə saniyəlik də olsa izlənmə qorxusunun dadına baxır, eynilə illər əvvəl oxuduğu, amma müəllifini xatırlaya bilmədiyi (Simenon imiş) hekayədəki şəxs kimi. Hekayəni təzədən tapıb oxumaq 44 ilə başa gəlir və ötəri nəzər yetirən kimi başa düşür ki, hekayə xatırladığından fərqlidir. 44 il boşuna keçməyib, axtardığını tapıb, bəli, bu həmin hekayədir, amma fərqli nəfəslə yazılıb.

Deyəsən Parisdə, Cujas küçəsində, pəncərədən “Latın Kvartalı”nda damları görünən otağında yaşadığı illərdə Markesin başına çox şey gəlib. “Latın Kvartalı” təqib olunduğuna inanan xeyli Cənubi Amerikalı yazıçının sığındığı məhəllə idi. Xeyli yazıçı – aralarından bəzisi bir gün “Təqibçi” adlı seriyadan hekayələrinin çap olunacağından xəbərsiz şəkildə – Avropaya gəlirdi. Siyasi suçlu kimi təqib edilən bütün Latın Amerikalı yazıçıların Parisə gəldiyi illərdən danışıram. Hamısı Parisə gəlir və bu dəfə onlar (fikirləri, kölgələri) təqib etməyə başlayırdılar – ya da qovuşduranla qovuşdurulanın bir-birinə qarışdığı Simenonun hekayəsinə eyham vururmuş kimi, həm elə olurdu, həm də belə.

O illərdə Cənubi Amerikalı yazıçılar mühacir kimi Fransaya, ya da Parisə gəlmirdi, Parisin konkret məhəlləsinə, “Latın Kvartalı”na, hətta bu məhəllədəki bir neçə kafeyə sığınırdılar. Severe Sarduy deyirdi: “Bu məhəlləyə köçmək bir qrupa üzv olmaq, bir bayraq altında toplaşmaq, bir növ alkaqol, məhrumiyyət, səssizlik… möhürü ilə damğalanmaq, bir təriqətə bağlanmaq kimi şey idi: Bir də – ən çətini də bu idi – davamlılığı təmsil etmək, özündən əvvəlkilərə layiq olmaq, onlar səviyyəsində yazmaq məcburiyyəti idi.”

Yəqin Sen-Mişel körpüsünün üstündən keçib yazılarına və həyatına heyran olduğu, bacardıqca oxşamağa çalışdığı Heminquey kimi, tavan arasındakı otağına gedərkən Markesin başına çox şey gəlib. Çünki bir neçə dəfə dilə gətirdiyi həmin günü heç vaxt unuda bilməyib. Sisin-dumanın içində kiminsə onu təqib etdiyi hissinə qapıldığı günü; Heminqueyin əksinə, Parisdə özünü çox yoxsul, bədbəxt hiss etdiyi o qəribə günü. İsinmək üçün gecəni “Tanrının lütfü olan metro qril”lərinin üstündə keçirib, bir yandan da onu Əlcəzairli zənn edərək görən kimi döyməyə çalışan polislərdən qaçıb.

O vaxt Parisdə əlcəzairlilər öldürülürdü: “Səhər çağı birdən soyutma gül kələmi qoxusu yoxa çıxdı, Sena çayı axmadı, o sisin altında işıqlaşmaqda olan payız səhərində yeganə canlı məxluq mən idim. Bax, həmin anda, Sen-Mişel Körpüsündə addımlayarkən, kiminsə ayaq səslərini eşitdim, dumanın içindən tünd rəngli pencəyini gördüm, əlləri cibində, saçları təzəcə daranmış. O ani rastlaşmada onun solğun və bir dəri-bir sümük sifətini gördüm: Ağlayırdı.”

Sen-Mişel Körpüsündəki xəyali təqibçiylə bu qarşılaşma mənə “İzabel Makondada yağışa baxır” hekayəsinin son səhnəsini, Markesin əsərləri içində altından xətt çəkdiyim ilk sətirləri (21 yaşındaydım) xatırladır. Tropikal sis-duman arasından çıxan bir təqibçini, qaranlıqda gülümsəyən (Paris körpüsündəki adam isə ağlayırdı) gözəgörünməz adamı sakit-sakit təsvir edən həmin sətirlər özümdən xəbərsizcə mənim yazı anlayışımı dəyişdirdi. 

“İzabel Makondada yağışa baxır” hekayəsində bir bazar günü başlayan yağış növbəti bazar gününə qədər dayanmadan yağır (insanları iflic edir, keyidir, elə bil, qatı dumanın içində üzürlər, həyat dayanır, hər şey təxirə düşür). Sonra hava dəyişməyə başlayır, yağış kəsir, ətrafa sükut, rahatlıq yayılır; elə mükəmməl bir vəziyyət yaranır ki, insan düşünür, yəqin Ölüm belə bir şeydir. Bu sirli, dərin səssizlikdə konkret, canlı bir səs eşidilir. Sonra sərin meh astaca qapını itələyir, kilid açılır və “qəfildən bərk bir şey yetişmiş meyvə kimi şappıltıyla ” həyətdəki hovuza düşür. Dəlicəsinə altından xətt çəkdiyim cümlələr bundan sonra gəlir: “Havada nə isə qaranlıqda durub gülümsəyən bir canlının varlığından xəbər verirdi. Mən bir-birinə qarışmış günlərin, saatların içində azaraq düşünürdüm: “İlahi, əgər indi məni ötən bazar günü ibadətinə çağırsaydılar, zərrə qədər təəccüblənməzdim.”

Gəncliyimdə bu sətirləri oxuyanda, gözəgörünməz adamın Tanrını təmsil etdiyini düşünmüşdüm, cənnət kimi tropik bənzətməsi isə məncə Yaradılışın başlanğıcına assosasiya idi. İnanmışdım ki, oxuduğumun mənası budur (deyəsən o vaxtlar huşum başımda deyildi), amma həm də oxuduqlarımdan (o qədər də yelbeyin deyilmişəm) başqa bir nəticəyə də gəlmişdim: Dayanmadan yağan yağış Zamanın yoxa çıxması hissi yaradır, gündəlik həyat başqalaşır, mühit vərdiş etdiyim reallığa qəti oxşamır. Və o gündən sonra öz-özümə dedim: “Bəlkə də həyat haqqında bildiklərimi sonsuza qədər ixtisara salmalıyam.”

Yeniyetməlik çağlarımda – həm çılğın, həm də huşum başımda olanda – oxuduqlarım, düşündüklərim məni ilk dəfə Markesin əsərlərinə yaxınlaşdırdı. Amma bu səhər, Markes haqqında bir yazı yazmağı düşünəndə, 34 il sonra təzədən “İzabel Makondada yağışa baxır” hekayəsini oxudum. Oxumağa başlayan kimi də hekayənin xatırladığım kimi təsirli olduğunu düşündüm, amma başqa səbəblərə görə. Bu gün bu hekayənin mənə təsir edən cəhəti reallığın ancaq yağışdan əvvəlki, yəni hekayə yazılmamışdan qabaqkı vəziyyətə qayıdanda sehrini itirən atmosferdə olmasıdır.

Bu səhər yağışla dolu həmin hekayəni oxuyarkən məndə yenidən nələrsə dəyişdi. Təkcə yağışmı? Danteni oxumamış olsaq da, şairin bizə “Əraf”da “Sonra zəngin fantaziyalar yağdı onun içinə” dediyini bilirik. İtalo Kalvinonun bir gün bu qeyri-adi həqiqətdən yola çıxaraq bir konfrans verdiyini də bilirik: Fantaziya yağış yağan yerdir. Bəlkə də bu, Markesin hekayəsinin niyə yağış kəsən kimi bitməsini də izah edir, çünki yağışdan əvvəlki reallığın dayazlığına qayıtmağımız, kədərli və istənməyən haldır. Əslində, Makondaya qayıtmaq istəyərdik. İzabeli tək qoymaq, yağışdan ayrılmaq istəməzdik.

Bütün yaxşı hekayələr kimi, bu hekayə də çox tez bitir, üstəlik, mənim kimi, vaxtdan çox heç nəyi olmayanlar üçün lap tez bitir. Bu gün yağışın səsinə qulaq asmaq, xəyal qurmaq üçün elə çox vaxtım var ki.

Dünən aylardır üstündə işlədiyim romanı bitirmişəm. Bənzətmək kimi olmasın, amma Markesin ilk romanını bitirdiyi günkü hissi bölüşürəm. Markes 18 ay boyunca hər gün səhər doqquzdan üçə qədər dayanmadan yazırmış, sonra bir gün saat 11-də görüb ki, romanı yazıb bitirib: “Mersedes evdə yox idi, bölüşmək üçün xeyli adama zəng vurdum, heç kimi tapa bilmədim. Fikrim çox dolaşıq idi, yaxşı xatırlayıram. Vaxtımı neçə keçirəcəyimi bilmirdim, saat üçə qədər vaxtımı keçirmək üçün nəsə axtara-axtara başımı girələdim.”

Dünən mən də kitabı yazıb bitirdim. Kitabda 70-ci illərin ortalarında Parisdə olduğum günlərdən bəhs etmişəm. Sen-Benua küçəsində, tavan arasındakı otağında Heminqueyin Paris haqqında yazdığı “Səyyar şənlik” kitabını təqlid etməyə cəhd edirdim. Və o ərəfədə, fərqində olmadan (sanki qeyri-şüuri şəkildə Sen-Mişel Körpüsündəki xəyallar, ya da Simenonun hekayəsindəki təqibçiyə çevrilmişdim) Markesi də yamsılayırdım.

O da Cujas küçəsində, pəncərəsindən “Latın Kvartalı”nın damları görünən tavan arasındakı otağında hər saat başı Sarbonnanın zəngli saatını eşidib, sevgilisinin (mıxcayla divar bərkitdiyi) fotosu qarşısında dayanıb, azca qızınmaq üçün dizlərini daim radiatora söykəyib, sürətlə sonradan adını “Şər saatı” qoyacağı romanını yazıb. Bu romandan sonra “Yarpaq fırtınası”nı yazacaq və onun əlyazmaları arasından “İzabel Makondada yağış baxır” hekayəsi doğulacaqdı – fantaziya və yağış dolu o bənzərsiz hekayə.

Dünən vaxtımı necə keçirəcəyimi bilmirdim, budur Parisdə bohem həyatı yaşadığım illərdən bəhs edən romanımı yazıb bitirmişəm. Romanda Cujas küçəsinə yaxın olan Sen-Benua küçəsində keçirdiyim günlərdən danışmışam, amma yaxın dövrlərdən də bəhs etmişəm, məsələn, Markesin fikrincə, dünyanın ən yaxşı hekayəsini Heminqueyin yazdığını oxuduğum o yağışlı gündən. Hekayənin adı “Yağmurdakı pişik”dir.

Qırx dörd gün boyunca təqibçi narahatçılığı ilə həmin hekayəni axtardım, axır ki, Sen-Mişel Körpüsünün yaxınlığındakı bir ispan kitab evində tapdım. Hekayəni yağışlı bir gündə oxudum, amma tam başa düşmədim, daha doğrusu, hekayə Markesin oxuduğu hekayə idi, amma həmin hekayə olsa da, mənə fərqli gəldi. Sözün düzü, mənə dünyanın ən yaxşı hekayəsi kimi gəlmədi. Sonra şəhərdəki kitab evlərinin konfranslarında çıxışlar etməyə başladım, dinləyicilərdən əhvalat danışmasını istəyirdim, deyirdim ki, “Əhvalatdakı hekayə belə görünür ki, açıq-aydın deyilməyən şeylər üstündə qurulub, fəhm və eyhama əsasən yazılıb.” 

Niyə Markesin dünyanın ən yaxşı hekayəsi saydığı hekayə mənə fərqli gəlirdi?

Bu konfranslarda dinləyicilərin dediklərini də Heminqueyi təqlid etdiyim illərdən bəhs edən kitabıma saldım. Dünən yazıb bitirdiyim kitab kimi, Heminquey də mənimki kimi Parisdəki günlərindən bəhs edən bir kitab yaza bilərdi, amma bu günkü yağış necə Sen-Mişel körpüsünün yaxınlığında “Yağmurdakı pişiyi” tapdığım yağış deyilsə, onun kitabı da eləcə fərqli olacaqdı. Və o gün “Latın Kvartalı”ndakı bir kafeyə tərəf gedərkən, mənə elə gəldi ki, kimsə, bəlkə də bir ruh məni izləyir.      

Tərcümə etdi: Qismət