Akademik Kamal Abdulla Azərbaycan filologiyası sahəsində yeni bir elmi istiqamətin formalaşmasının başlanğıcını qoymuşdur. Dilçilik və mifologiyanın sərhəddində müəyyənləşdirilən bu elmi sahənin adı “Mifolinqvistika”dır. Mifoloji təsəvvürlərin dilimizdə, onun ayrı-ayrı qatlarında bu gün də yaşaması, dilimizin mifoloji təsəvvürümüz üçün verə bildiyi arsenal maraqlı düşüncələrə və perspektiv yozumlara yol açır. Fundamental tədqiqat əsəri kimi nəzərdə tutulan bu araşdırma hələlik öz əsas konturları, plan və perspektiv istiqamətləri ilə işıq üzü görmüşdür. İndiki halında bu araşdırmanı “plan – prospekt” də adlandıra bilərik. Mövzunun kulturoloqlar, filoloqlar tərəfindən maraqla qarşılanacağını nəzərdə tutaraq, 4 hissəli tədqiqatın üçüncü hissəsini təqdim edirik.
Redaksiyadan
***
Mifolinqvistika – 3 HİSSƏ
3-cü fəsil
Leksik səviyyədə mifoloji təsəvvürlər
- SÖZ VƏ ONUN MİFOLOJİ BUXOVLARI
1. Son zamanlar dilçilik mövzuları sanki tükənmiş kimidir. Magistr və namizədlik, doktorluq dissertasiyalarına nəzər saldıqda şahidi oluruq ki, mövzular bir-biri ilə, elə bil, “itələşir”, ya da bir-birinə xeyli yaxın «məsafədə» dururlar. Çox zaman isə bu mövzuların, sadəcə, adları başqadır, mahiyyət, məzmun isə az, ya çox dəyişdirilmiş hala salınmış təkrardan savayı bir şey deyil. Get-gedə dilçilik ritorukası genişlənir, yeni çalarlar kəsb edir, amma mövzuların tam, ya da qismən eyniliyi imkan vermir ki, dilçilik təfəkkürü inkişaf etsin, irəliləsin, nəhayət, yeni üfüqlərin axtarışına çıxsın.
Morfologiya və sintaksis, fonetika (fonologiya) və leksika istiqamətində yeni üfüqlər nadir hallarda görünür. Ədalət naminə onu da qeyd etmək lazımdır ki, belə bir halın öz daxili məntiqi də yox deyil. Çünki başqa bir baxışa görə hər bir iddiaçı hətta artıq müdafiə olunmuş hər hansı mövzunu yenidən, başqa rakursdan işləməyi bacarmalı, öz müstəsna tədqiqatçı qabiliyyətini ortaya qoymalıdır. Ancaq bu, məsələnin, necə deyərlər, tamam başqa bir tərəfidir, problemin kökündən istiqamətinin dəyişdirilməsidir və biz indi xüsusi müzakirə tələb edən bu məsələdən danışmaq istəmirik. Bizi proqramımızın bu hissəsində dilimizin öyrənilməsinin (dilçiliyimizin) mövcud vəziyyəti və qarşısındakı üfüqlər maraqlandırır. Yeni tədqiqat istiqamətləri düşündürür. Bu istiqamətlərdən biri üfüqdə ilğım kimi sayrışır. Dilimiz və mifologiya adlandıra biləcəyimiz bu istiqamət iki böyük qolun birləşməsindən yarana bilər, onun içindən cürbəcür bir-birini tamamlayan (təkrar etməyən!) mövzular çıxa bilər və nəhayət, ən vacibi, bu birləşmə “hər bir dilçilik sahəsinin öz reallıq və mifoloji qatı vardır” ideyasından çıxış etsək, dilçiliyin bütün sahələrinə nüfuz edə bilər. Dil və mifologiyanın bir-birilə əlaqəsi, bir-birini bəzən aşkar, bəzən gizli şəkildə dəstəkləməsi, bir-birini “yaşatması”, həm leksik, həm fonetik, həm də qrammatik müstəvilərdə özünü göstərir. Bizi bu yazımızda leksik müstəvinin əsas obyekti olan “söz” vahidi maraqlandıracaq.
2. “Dilimiz və mifologiya” istiqaməti dilçilərə çox mətləbi əyan edə bilər. Əvvəla, bu onu göstərər ki, dilçiliyimizin potensialı hələ tükənməyib. Və bu potensialın yeni aspektlərini müəyyənləşdirmək və öyrənmək məqsəd şəklində qarşıya qoyularsa, son nəticədə, bu yeni yanaşmaların işığı ənənəvi fonetika, leksika , qrammatika məsələlərinin də üzərinə düşə bilər. Beləliklə, bizi, belə deyək, “bezikdirmiş” mövzular qarşımızda yeni forma və hətta mahiyyətdə zühur edərlər.
İkinci, bu istiqamətin frontal (bütün dil aspektləri üzrə) öyrənilməsi yeni bir dilçilik müstəvisinin müəyyənləşdirilməsinə gətirib çıxarar. Mifologiyanın əsas instrumentlərindən biri olan “söz” və təbii ki, digər dil vahidləri yeni intellektual kontekstə daxil olar. Bu birləşmiş istiqamətin adını şərti olaraq “Mifolinqvistika”, yaxud “Linqvomifologiya” qoymaq olar. Bizə görə “Mifolinqvstika” adı daha uyğundur. Əvvəlki fəsillərdə və bölmələrdə bu barədə kifayət qədər geniş şəkildə danışmışıq.
3. “Mifologiya dilçiliyə, ədəbiyyatşünaslığa nə verir?” sualı zaman-zaman bir sıra görkəmli dilçiləri ciddi şəkildə maraqlandırmışdır. 19-cu əsrin ortalarından və 20-ci əsrin əvvəllərindən başlayaraq Humbolt, Şlegel, Miller, Potebnya, Veselovski, Frezer, Baxtin, Lotman, Bart və başqaları bu problemin müxtəlif dillərdə özünü göstərən maraqlı tərəflərini öyrənmişlər.
Azərbaycan dilçiliyində, təəssüf ki, haqqında danışılan məsələnin bu və ya başqa tərəflərini xüsusi tədqiqat obyektinə çevirən yazıya rast gəlinmir. Məsələnin fəlsəfi araşdırılmasını (Niyazi Mehdi) nəzərdə tutmuruq. Fəlsəfə məkanında araşdırılan problemi, təəssüflə deyək ki, dilçilər dəstəkləmədilər, beləliklə, dilçiliyin qarşısında duran vacib və faydalı perspektivləri görmədilər. Boşluqlar boşluq kimi qaldı. Və qeyd edək ki, bu boşluqların doldurulması dilçiliyimizin ciyərlərinə yeni nəfəs gətirmək acısından son dərəcə vacibdir.
Beləliklə, dilimiz və mifologiyanın əlaqəsi deyərkən, ilk olaraq belə bir sualı ortaya qoymaq lazımdır. Dilimizin hansı elementi, hansı vahidi mifologiya ilə daha sıx surətdə bağlıdır? Cavab olaraq onu söyləmək olar ki, yuxarıda deyilən kimi dilçiliyin bütün sahələrindəki hər hansı elementlər bu və ya digər dərəcədə mifoloji təsəvvürün məngənəsində (“əsirliyində”) olublar. 1 nömrəli əsir isə, əlbəttə ki, leksikanın əsas vahidi olan Əlahəzrət Sözdür.
4. Primitiv insanın formalaşması onun mifoloji təsəvvürünün yaranması və inkişaf etməsilə sıx surətdə bağlıdır. Bu formalaşma prosesinin əsas göstəricisi olan dil, beləliklə, özü özlüyündə deyil, insan təfəkkürü və təsəvvürləri ilə bir yerdə inkişaf yolu keçməyə məhkum idi desək, səhv etmərik. Dil və mifoloji təsəvvürlərin belə birgəliyi uzaq primitiv dövrdən başlayıb ta ki, insanın öz yaşadığı dünyanı real və adekvat şəkildə dərk etməyə başladığı dövrə qədər – tarixin başladığı, yəni, yazının başladığı dövrə qədər uzanıb gəlir. İnsanın mifoloji təsəvvürlərə “yox” deməsi, belə deyək, “mifoloji yuxudan” ayılması ilk növbədə onun dilinə təsir edir. Bu zaman dil elementləri öz müstəqimliklərinə qayıdır və biz onları ən azından məcaz kimi qəbul etməyə başlayırıq. Biz indi ən vacib məqama yaxınlaşdıq. Onu demək vacibdir ki, mifoloji təsəvvür dildən asanlıqla ayrılmaq istəmir. İndiyənə qədər dil onun üçün son dərəcə etibarlı istehkam olmuşdu. Və belə bir məcburi (təfəkkürün inkişafı öz qarşısında heç bir maneəyə baxmır!) “ayrılıq” zamanı gəldiyində mifoloji təsəvvür dil qalasının sərhədləri içərisinə özündən “xatirələr” (özünəməxsus “Troya atları”) qoyur. Ən asan şəkildə bunu leksik müstəvidə həyata keçirir.
5. Sözün müstəqim və məcazi mənalarına diqqət yetirək. Əlbəttə ki, müstəqim məna sözün daha qədim, ilkin mahiyyətidir. Sonrakı qazandığı və zəbt etdiyi məna “dayanacaqları” ilkin müstəqim mənanın süni peykləri kimi onun başına fırlanır. Hər hansı sözün bir müstəqim mənası olmalıdır. Bütün digərləri həmən peyklərdir. Biz indi dediklərimizi “söz” leksik vahidinin müstəqim və sonrakı mifoloji, məcazi mənaları əsasında təsbit etməyə çalışacağıq. Söz və onun məna derivatlarına xüsusi olaraq diqqət yetirməklə məsələnin mahiyyətinə bir qədər də yaxınlaşa bilərik.
“Söz” vahidi ilə bağlı ilkin müstəqim məna derivatı “söz demək ” birləşməsində özünü göstərir. “Söz demək”, “söz danışmaq” ilkin mənalar kimi ideal şəraitdə “bir anlayış bərabərdir bir ifadə vasitəsinə” məntiqinə uyğundur. Bu birləşmə, ümumiyyətlə, “danışmaq” sinqulyar feilinin sintaktik törəməsi rolunu oynayır. Əsl dram bundan sonra yaşanır. “Söz” vahidinə bağlana biləcək bütün digər birləşmələr daha sonra artıq dilin gücsüzlüyünün, bir qədər də kəskin desək, dil xəstəliyinin (Miller, Potebnya) nəticəsində yaranır. Çünki dil yeni yaranan situasiyalar və anlayışlar üçün yeni formal vahid yarada (icad edə) bilmir, arsenalında mövcud olan vahiddən istifadə edir. Bu isə “söz” vahididir. Yeni ifadənin canında bu leksik vahid durur. Paralel olaraq qarşısıalınmaz şəkildə digər köməkçi faktor özünü göstərir: məcazlaşma baş verir. Məcazlaşma özünün konkret təzahüründə meydana çıxır. Onun konkret təzahürü personalaşma aktı ilə üzə çıxır.
“Söz”lə bağlı bütün digər (ilkin müstəqim məna daşıyandan başqa) birləşmələrdə personalaşma faktoru əsas rol oynayır və bu zaman sanki birləşmənin canı yox olur, yerində yenicə təzahür etmiş ruhu baş qaldırır. Aşağıdakı misallarda bunu aydın şəkildə müşahidə edə bilərik:
— (1) “söz almaq”. Sözü sanki kimdənsə alırsan. Alırsansa, deməli, alınan maddi bir nəsnədir. İlkin olaraq bu birləşməni elə belə də qəbul ediblər.
— (2) “söz vermək”. Kiməsə sözü maddi əşya kimi vermək. İlkin məna budur.
Yəni, “söz vermək”, “söz almaq” proseslərini anlayıb (dərk edib) dilə daxil etmək istəyəndə yeni leksik vahid yaranmalı idi, amma o yaranmayıb, məhz “dil xəstəliyi”nin nəticəsində “söz” leksik vahidindən sintaktik derivasiyada bir daha istifadə edilib. Nəticədə, köhnə vahid yeni “sifarişi” əlavə yük kimi öz üzərinə götürüb bir daha, bu dəfə yeni anlayışda ifadə etməyə məcbur qalıb. Və bu zaman öz “azadlığını” sanki itirib, mənəvi varlıqdan fiziki varlığa (personaya) çevrilib. Özü fiziki varlıq olub, amma kənardan anlayışın ruhu kimi görünür.
6. Bir neçə başqa misala diqqət edək:
– (3)”Söz qaytarmaq”; (4)”Söz güləşdirmək”; (5)”Sözə baxmaq”; (6)”Söz sahibi olmaq”; (7)”Sözü qorumaq”; (8)”Söz atmaq”; (9)”Söz qaytarmaq”; (10)”Söz oynatmaq”; (11)”Söz azdırmaq; (12)”Sözü yerə salmaq”; (13)”Söz yedirtmək”; (14)”Söz yağdırmaq”; (15)”Söz kəsmək”; (16)”Söz düzəltmək; (17)”Sözü uzatmaq”; (18)”Sözə sitayiş”; (19)”Söz eydirmək” və s. və i.a.
Bu misallara da yuxarıdakı meyarla yanaşa bilərik. Birləşmələrin feil hissəsi birinci hissənin personalaşmasını sanki bəri başdan motivləşdirir. “Söz” burada əyani, maddi əşya, persona kimi özünü göstərməyə başlayır.
(3) “Söz qaytarmaq”. Nəyi qaytararlar? Əlbəttə, maddi olan nəyisə.
(4) “Söz güləşdirmək”. Nəyi güləşdirərlər? Əlbəttə, persona olan kimisə.
(5) “Sözə baxmaq”. Nəyə baxarlar? Əlbəttə görünən nəyəsə, kiməsə.
(6) “Söz sahibi olmaq”. Nəyin sahibi olarlar? Əlbəttə, maddi və persona olmuş nəyin, kiminsə.
(7) “Sözü qorumaq”. Nəyi qoruyarlar? Əlbəttə, nəyisə, kimisə və s. və i.a. Bütün misalları bu şəkildə izah etmək mümkündür.
Və s. və i. a.
Biz görürük ki, mifoloji təsəvvür bir körpü kimi mənəvi, ruhani varlığın konkret, maddi varlığa keçidini şərtləndirir. Bu keçid eyni zamanda tam əksinə olaraq, maddi varlığın ruhani varlığa keçididir. Bu ikisi bir yerdə, eyni zamanda baş verir.
Mifoloji təsəvvürə görə “necə yazırıqsa, elə də oxuyuruq”. Bu təsəvvür bizi sözün ilkin, müstəqim mənasından qanadları üstə alıb uçurur, yeni semantik ənginliklərə ( bəlkə də daha doğrusu belə olardı: dərinliklərə!) aparır. Əgər biz deyiriksə, “qarşı yatan Qara dağdan bir oğul uçurdunsa, degil mana” (“Kitabi-dədə Qorqud”), o zaman biz, həqiqətən də, dağın yatmasına və nə zamansa oyanacağına inanırıq. Mifoloji təsəvvür budur. Məhz bundan sonra bütün digər məcazlar və frazeoloji fiqurlar formalaşmağa başlayır.
Dil isə artıq “tənbəlləşib”. O, yeni leksik vahid “icad” etmək istəmir, onun hələlik sonlu lüğəti (bizim anladığımız “sonsuz lüğət” dil inkişafının sonrakı mərhələlərində formalaşır) bu hal üçün yeniliyin üzünə qapalıdır. O, köhnə formadan istifadə etməyə üstünlük verir. Və nəticədə, bir tərəfdən mifoloji təsəvvürdən uzaqlaşır, digər tərəfdən yenə də onun buxovlarından tam şəkildə azad ola bilmir. O, haman ifadələrin dərin qatlarında öz ilkin ruhunu (mifin xatirəsini) bu gün də qoruyub saxlayır.
7. İndiki halda mövzu ilə bağlı biz “söz” leksik vahidi və onun “mənəvi” derivatlarından çıxış edərək bu hissəni tamamlayırıq. Tədqiqatın başqa söykənəcək vahidləri az deyil. Bununla bağlı tədqiqat üçün maraqlı görünən bir obyekt kimi “ad” leksik vahidini misal göstərə bilərik. Zaman boyu məlum “dil xəstəliyi”nə tutulmuş və ondan indi də tam yaxa qurtarmamış “ad” sözü, əlbəttə ki, ciddi şəkildə tədqiqata cəlb edilə bilər. Ad qoymaq, ad almaq, ad vermək, ada layiq olmaq, adı qorumaq və s. kimi ifadələrin taleyi mifoloji təsəvvürün məhsulu olan “söz” və onun birləşmələri qədər maraqlıdır.
Təfəkkür tariximizi, əsl dil tariximizi (ədəbi dil tariximizi deyil!!!) öyrənmək üçün haqqında danışdığımız istiqamət dilçiliyimizə gözəl imkanlar verə bilər.
-
“Ad” zözü və mifoloji derivatları
1. Ad və şəxs. Adlandırma prosesi (ritualı). Primitiv cəmiyyətlərdə advermə xüsusi əhəmiyyətə malik prosedur kimi cəmiyyətin bütün üzvlərini öz ahənginə və qanunauyğunluqlarına tabe edən bir ritual idi. Onun əks sədası bu günə qədər öz gücünü itirə-itirə olsa da gəlib çatmışdır. Bu, hər bir adama ad günləri keçirilməsində özünü göstərir. Diqqət edək: doğum günü yox, ad günü!!!
Bizim təcrübəmizdə adlandırma ritualı özünü ilkin olaraq “Kitabi- dədə Qorqud” dastanında göstərir. Bu məqamın ciddiliyinə dəlalət edən səbəb ritualın heç bir başqa birisi (valideyn, yaxın qohum) tərəfindən deyil, məhz Oğuz elinin (Qalın Oğuzun) mənəvi başçısı Dədə Qorqudun özü tərəfindən həyata keçirilməsidir. Gənclərə adı məhz Dədə Qorqud qoyur. Onun da öz adqoyma prinsipləri vardır. Dədə Qorqud maraqlanıb öyrənir ki, artıq boya-başa (həddi-buluğa) çatmış gənc öz qısa həyatında hansı dəyərli əməlin sahibi olmuşdur, özünü nədə göstərə bilmişdir və yalnız bundan sonra o bu gənci adlandırma ritualından keçirir.
Ritualın məqsədi həddi-buluğa çatmış gənci cəmiyyətin rəsmi üzvü etmək, bununla ona müəyyən səlahiyyətlər vermək (məsələn, müharibələrdə iştirak etmək, böyüklərlə bərabər ictimai əhəmiyyətli tədbirlərdə iştirak etmək, evlənmək, özünə müstəqil yuva qurmaq və s.), onun hüquq və vəzifələrinin çərçivəsini müəyyənləşdirməkdir. Bu, Basatla bağlı belə olur, Buğacla bağlı belə olur, Beyrəklə bağlı belə olur və çox güman ki, digər gənc qəhrəmanlarla bağlı yenə belədir. Təəssüf ki, biz bu ritualın yaşlı nəslə tətbiqi barədə Dastandan bir şey öyrənə bilmirik. Salur Qazanın, Baybecan məlikin, Baybura bəyin və başqa yaşlı bəylərin adlandırılma mərasimləri barədə burada heç bir məlumat, yaxud belə mərasimlərin keçirilməsinə dair ayrıca işarət yoxdur. Halbuki onların yaşam dövrü gənclərinkindən daha qədim zamana təsadüf edir.
Adlandırmanın səbəbi. Bəs Dədə Qorqud verdiyi adı fikirləşib haradan tapır?! Dərindən düşünməyə ehtiyac duymayıb cavab verə bilərik: “həyatdan”, adlandırılan gəncin düşdüyü situasiyadan. Rituala məruz qalan gəncin əməli, gördüyü real iş bunun yeganə səbəbidir. Sanki hamı gözləyir. Gəncin müəyyən yaşa çatmasını deyil, gəncin müəyyən əməlin sahibi olmasını ata-anası da, yaxınları da, dostları da gözləyir və bu baş verdikdən yalnız sonra Dədə Qorqud dəvət edilir, mərasim yerinə yetirilir. Bu məqam maraqlı məqamdır. Belə ki, ritualın həyata keçirilməsinin əsl səbəbi fiziki yaş deyil, əməli iş olur.
Adlandırmanın mənşəyi. Yeni bir sual doğur. Bəs Dədə Qorqud kimisə adlandırarkən bunu nəyin vasitəsilə edir?! Bunun mənşəyi hardandır?! Cavab ilk baxışda sadə və bəsit olacaq. Dədə Qorqud adı məhz danışdığı və cəmiyyətin yaxşı anladığı dilin vasitəsilə yaradır. Mənşə dildir. Özü də burda qəribə heç nə yoxdur. Daha nə cür yarada bilərdi ki?! Amma gəlin, bu şübhəli etirazı tələsməyək ortaya qoymağa. Çünki dərindən düşünsək, görərik ki, Dədə Qorqud adı səssiz işarələr vasitəsilə də yaradıb verə bilərdi. Deməli, adlandırmanın, bir növ, əsasında səsli dil durur. Və ilk növbədə adlandırma gəncin gördüyü işin, əməlin birbaşa əks-sədası kimi səslənir. Buğaya qalıb gəlmisənsə Buğac adlanacaqsan. Ciyərli, beyrəklisənsə (o qədim zamanlarda qorxmazlıq nümunəsi kimi “beyrəkli” sözü daha işlək idi) adın Beyrək olacaq.
Dədə Qorqud təkcə gənclərə əməllərinə uyğun adlar qoymur. O, əşyalara da ad verir. Bu barədə onun özü belə deyir: “Ayrana ayran demədim mən Dədə Qorqud…” Dədə Qorqud dörd əşyaya ad verməməsini bu şəkildə bildirir. “Ayran” onlardan biridir.
“Ad” sözü və onun adlandırma ilə bağlı ilkin müstəqim mənası “qoymaq” feili ilə formalaşır. “Ad qoymaq” ad ətrafında sonradan süni peyklər kimi fırlanan çox mənanın formalaşmasında çıxış nöqtəsi olacaqdır. Qeyd etmək lazımdır ki, bu birləşmə daxilində “qoymaq” feili son dərəcə “simasız”dır, onun müstəqil mənası yox kimidir. İkisi birləşəndə isə N.K.Dmitriyevin cümləyə verdiyi tərifi xatırlasaq, iki elektrik xətti cərəyan yaratdığı kimi (mübtəda və xəbər cümlə yaratdıqları kimi) bu iki söz də bir-birilə birləşib yalnız adlandırmaq mənasına uyğun təsəvvür yaradır. “Ad qoymaq” bu prosesin ilkin, hər cür mifologizmdən, məcazlaşmadan uzaq olan adıdır. Sonrakı “ad”la bağlı birləşmələr isə artıq mifoloji boğçadan çıxarılır.
Sonrakı birləşmələr hansılardır?! Onlardan əsaslı olanlarını sayaq: (1) “ad vermək”, (2) “ad ucaltmaq”, (3) “ada layiq olmaq”, (4) “ad batırmaq”, (5) “ad almaq”, (6) “adı qorumaq”, (7) “adı yaşatmaq”, (8), “adı ilə böyümək”, (9) “ada ləkə gətirmək”, və s. və i.a.
Bütün bu birləşmələr müstəqimlik rejimində işləyir, onları biz o feillərin birbaşa mənaları ilə bir qavrayırıq. Onlar bir-biri ilə təmasa girdikdən sonra müstəqimlik qazanır, ilkin mənalarında çıxış edirlər.
(1) “Ad vermək”. Verirlərsə – aydındır ki, hansısa real bir əşyanı (adı) verirlər;
(2) “Ad ucaltmaq”. Ucalırsa – real, konkret olan nəsə (ad) ucalır;
(3) “Ada layiq olmaq”. Layiqdirsə – nəyə isə, real nəyə isə (ada) layiq olmaq olar,
(4) “Ad batırmaq”. Batırsa – yenə də real bir əşya (ad), özü də suda batır;
(5) “Ad almaq”. Almaqdırsa – nəyi isə (adı) almaq olar;
(6) “Adı qorumaq”. Qorumaqdırsa – konkret olan, real olan nəyi isə (adı) qoruyarlar;
(7) “Adı yaşatmaq”. Yaşatmaqdırsa – maddi, canlı olan nəyi isə (adı) yaşadarlar;
(8) “Adı ilə böyümək”. Böyüməkdirsə – kiminləsə, nə iləsə (adla) bir yerdə böyüyərlər;
(9) “Ada ləkə gətirmək”. Ləkə gətirməkdirsə (sürtməkdirsə) – ləkəni maddi olan nəyəsə (ada) sürtmək, gətirmək olar və s. və i.a.
Dil xəstəliyi və “ad” sözü. Yenə də Miller – Potebnyanın “dil xəstəliyi” anlayışından istifadə etməklə bu ilkin birgəlikdən doğan müstəqimliyi izah etməli olacağıq. O müstəqimlik zaman-zaman məcazlaşsa da bu günə qədər öz ilkinliyinin əks-sədasını özündə saxlayır. Təsəvvürümüzdə məcazlaşmanın dərinindən ilkin müstəqimlik boylanıb baxır.
Bu birləşmələrin yenə də yaranmasını isə belə izah etmək olar. Anlayış yaranır. O hələ kifayət qədər dumanlıdır. Yeni söz icad eləməyə dil özündə qüvvə tapmır. Dilin “xəstəliyi” özünü göstərir. Dil artıq arsenalında mövcud olan “ad” sözündən istifadə edir. Feil hissənin mənası (təklikdəki müstəqim mənası) o qədər güclüdür ki, köhnə söz (“ad” sözü) ona qoşularkən öz mənasını itirir, güclü hissənin mənasına “təslim” olur. Bu dəfə ikisi birlikdə müstəqimlik ifadə edir.
3. “Ox atmaq”dan “oxla vurmağa” qədər
Mifoloji dərk məqamına daha çox dil strukturundakı köklər uyğun gəlir. Hər əlavə edilən şəkilçi dil elementini (kökünü) “mifoloji atmosferdən” bir addım uzaqlaşdırır. Deməli, buradan belə bir nəticə çıxır ki, dil elementləri nə qədər sadə (birhüceyrəli) olurlarsa, o qədər “mifoloji” olurlar. Belə təsəvvür edilərsə, leksik qat mifoloji məkana mifoloji qatın özündən bir addım yaxındır. Bu proses üçmərhələli planda görünür.
İlk öncə sözün özü yox, o sözün işlənəcəyi proses (birləşmənin daxilində) beyində formalaşmalı idi. İndi bizə yeni sözün hansısa əşyanı adlandırması asan görünür: əşya var, qalır onun havadakı əksi – adlandırılması (səslənişi!). Bu, mərhələ indiki dövrdə çox asanlıqla baş verir.
O ilkin dövr üçün isə bu mərhələdə əşya yaranmazdan əvvəl onun funksiyası müəyyənləşməli idi. Məsələn, “ox” sözünü götürək. Bu sözün yaranması üçün gərək onun hansı silahın hansı tərkib hissəsi olması barədə əvvəlcədən təsəvvür olaydı. Reallıqda “ox”la bərabər “yay” və “kaman” sözləri yaranırdı. Bunlar barədə təsəvvürlər sözə çevriləndə ardıcıllıq ola bilməzdi. Bəlkə onlar hələ beyində təsəvvürlər kimi olanda funksionallıq baxımdan bir-birini sıralaya bilərdilər. Ox, onun atılması üçün vacib olan ləvazimat – yay və kaman bəlkə də bir-birini sıralaya bilərdi, amma dil müstəvisində – adlandırma prosesində onlar sıralanmazdı, onlar eynizamanlığa məhkum idilər. Bu üç əşya (ox, yay, kaman) eyni zamanda adlandırılmalı idilər. Bu üç sözü əldə edib (və ya əldə etməzdən əvvəl) beyində onların hər üçünü bir kodla şifrələmək lazım idi. Bu kod ümumiləşmiş şəkildə bu üç komponentin əmələ gətirdiyi “yaraq” anlayışını ortaya qoyurdu. Beləliklə, kodun adı “yaraq” olurdu. Deməli, biz silahın tərkib hissələrinin adını “icad” etməzdən əvvəl hökmən onun ümumi, abstrakt adını (“yaraq”) özümüz üçün müəyyənləşdirirdik. Nəhayət, üç konkret söz (ox, yay, kaman) və bir abstrakt sözlə (“yaraq”) biz mifoloji məkana daxil oluruq. Amma bu necə baş verir?! Bu adların hansında biz mifoloji qata məxsusluğu görə bilərik?! Axı yuxarıda demişdik ki, mifoloji qata ən yaxın elementlər sadə köklərdən ibarət olan elementlərdir. “Ox”, “yay”, “kaman” sadə elementlərdir. Amma öz-özlüklərində onlar bizi mifoloji məkana apara bilirlərmi?! Apara bilmirlər.
Belə çıxır ki, biz yuxarıda sadə köklərlə bağlı dediklərimizi korrektə etməliyik. Təxminən, belə deməliyik. Dilin ən kiçik elementi onun ən kiçik mifoloji birləşməsinin tərkib hissəsi ola bilər. Sadə mifoloji birləşmənin tərkibində düzəltmə (sadə olmayan) elementlər ola bilməz. Vardırlarsa, onları əvvəlcə hökmən öz sadə məxrəclərinə gətirib (bu mümkündürsə) sonra üzərlərində hər hansı semantik-sintaktik əməliyyatlar apara bilərik.
2. “Ox”, “yay” və “kaman” real şəkildə əldə tutulduqdan sonra bu yarağın funksiyası işə düşməlidir. Mifologiya məhz bu zaman özünü ortaya salır və öz missiyasını yerinə yetirməyə başlayır. Çoz zaman mifoloji birləşməni məhz “dil xəstəliyi” hesabına tanımaq olur. Bu kriyeriyanı işə salandan sonra aşağıda qeyd edilən birləşmələrdən hansı daha qədimdir sualına cavab vermək o qədər də çətin deyil:
1. Ox atmaq,
2. Ox(la) vurmaq,
3. Ox(la+maq)
Əlbəttə ki, dil xəstəliyiniun fəsadını nəzərə alsaq, “ox atmaq” birləşməsi daha qədimdir. Onu ancaq “ox(la) vurmaq” birləşməsi ilə müqayisə etmək olar. “Oxlamaq” müqayisəyə gəlmir. “Ox(la) vurmağı” isə ilkin qədim varianta gətirmək istəsək, yəni şəkilçini kənarlaşdırıb sadə köklü varianta gətirmək istəsək, yenə də “ox atdı” sxemli birləşməyə gəlib çıxacağıq.
3. “Ox atmaq” isə dil xəstəliyinin nəticəsi olaraq özünü göstərir desək, səhv etmərik. “Oxla vurmaq” birləşməsinin hələ formalaşmadığı bir dil məkanındayıq. “-la” şəkilçisinin varlığı öz yerində, “vurmaq” feilinin özü bu zaman harada idi – bilinmir. “Vur+maq < ur+maq < ura…” keçidlərinin reallaşmasına hələ çox vardı. Ona görə də prosesin özünün funksional olaraq reallaşması, başqa sözlə, oxun düşmənə tərəf göndərilməsi “vurmaq” feili ilə həyata keçirilə bilmirdi. Çünki bu feil, deyildiyi kimi hələ “icad” edilməmişdi. Oxdan yaraq kimi istifadə isə artıq icad edilmişdir. Və bunun adını qoymaq lazımdır. Dil çətinlik qarşısındadır. Nə etməli?!
Belə bir çıxış yolu görünür. Düşmənə axı oxdan əvvəl də nə isə göndərmişdilər. Bu, “daş” idi və onu ancaq atmaq mümkün idi. Daşı düşmənə tərəf məhz atırdılar, belə də ifadə edirdilər: “daş atmaq”. Buradakı “atmaq” feili “göndərdilər” feilinin tam olaraq substitutudur. Daşı o qədim dövrdə məhz göndərirdilər. “Atmaq” feili ilə, “göndərdi” feili arasında fərq yox idi və “göndərdi” feilinin sonrakı “yumşaq” mahiyyəti məhz sonrakı bədiilik dövründə ortaya çıxmışdı.
“Daş atmaq” birləşməsi məhz belə bir məqaqmda öz feil hissəsini yeni yaranmalı olan birləşməyə verir. Beləliklə, “daş atmaq” birləşməsindən “ox atmaq” birləşməsi yaranır. Dil gücə düşsə də, yeni yaranan funksiyanın “ölü” şəkildə qalmaması üçün əlindən gələni edir. Özü zəifləsə də (“xəstələnsə”də) yeni birləşməni yarada bilir. “Daş atmaq” dövrünü “ox atmaq” dövrü əvəzləyir. Və bu əvəzləmənin yolu mifoloji zəmində baş verir. Məhz “daş atmaq”dan “ox atmağa” gələn yol mifoloji yoldur, deyə bilərik. Bu gün dərin təsəvvürdə sən oxu atmırsan, oxu vurursan. Oxu vurmaq düşmən tərəfə nəyisə (bu halda ölümcül silahı) göndərmək kimi bir şeydir.
“Ox atmaq” müstəqimliyin qorunub saxlanması cəhdi, özü də ilkin vaxtlarda uğursuz cəhdidir. Bu gün biz deyirik (deyə bilərik) ki, bu uğurlu ifadədir, “ox atmaq” heç kimi artıq “diksindirmir.” Bu ifadəyə biz zaman-zaman alışmışıq. Amma orası da var ki, bu ifadə (birləşmə) hələ tam olaraq xəstəlikdən sağalmayıb. Məcazlaşma müstəvisinə qədəm qoya bilməyib. “Ox atmaq” məcaz deyil. Bu birləşməyə görə Beyrəklə Banuçiçək bir-birini oxla vurmaq istəyəndə Dastanda deyilən kimi bir-birinə ox atmışdılar. Onlar bir-birini oxla vurmamışdılar. Sadəcə, bir-birinə tərəf ox atmışdılar. “Ox atmaq” isə o ilkin mifoloji dövrdə “oxla vurmaq” anlamına uyöun gəlmirdi. Deməli belə bir istəyin olması da qeyri-mümkündür. Bəlkə də və yəqin ki, həqiqətdə bu iki gənc hər biri öz oxunu əlləri ilə quş kimi bir-birinə tərəf öz ilkin, müstəqim mənasında məhz “atmışdılar”. Qədim, mifoloji dövrümüzün rituallarını sistemli şəkildə öyrənsək, belə bir ritualın özünü göstərməsi heç də təəccüblü görünməzdi.
4. “Şərti kəsmək” olarmı?!
Maraqlı mifoloji doluma məxsus ifadələrdən biri də “şərt kəsmək”dir. “Kəsmək” öz-özülüyündə aydın semantikaya malik bir feildir. Müstəqim mənada bıçaqla kəsərlər, qayçıyla kəsərlər, kəsib iki və ya daha çox hissəyə bölərlər və s. və i.a. Bəs şərtin “kəsilməsi” necə olur baş verir?! Şərti necə kəsirlər?! Onu axı iki yerə bölüb kəsmək mümkün olmasın gərək.
Qədim, primitiv xalqların həyatına dair məlumatlara daha dərindən bələd olduqca gördük ki, şərti də kəsmək olurmuş. Baxır, bu şərti altında ilkin, müstəqim mənada nə başa düşülür?! Yenə də qədim rituallardan birinə dirənirik.
Düşmənçilik edən adamlar barışıq məqamına gəlib yetişəndə və yenidən dostluq şərtləri barəsində anlaşanda və bu şərtlərə əbədi riayət etmə barədə razılaşmalarını bir heyvanı iki yerə bölərək (əlbəttə ki, kəsəndən sonar!) bu bölünmüş hissələrin arasından bu ritualın yerinə yetirilməsi bu adamların razılaşdığları şərtə əməl edəcəklərinə zəmanət vermələri demək idi. Şərti belə kəsirlər və kəsilmiş heyvan hissələri arasından keçmək şərtə əməl etməyin andı kimi müqəddəs sayılırdı. Bu ritual dilimizdə “şərt kəsmək” ifadəsində daşlaşıb. Bunu da dilimizin o dövründəki söz ehtiyatının qısıtlığı üzündən yaranmış hal kimi qəbul etmək olarmı?! Bizcə, yox, olmaz. Çünki bu ifadəni “kəsmək” feili ifadəyə başqa, daha əvvəlki ifadədən gətirilməyib. Dil xəstəliyinin bu məsələyə dəxli yoxdur. Belə ki, ritualın əsas dayaq nöqtəsi məhz “kəsmək” prosesi və bu prosesin təbii adı üzərində qurulur. İfadə, doğrudan da, “kəsmək” prosesindən qaynaqlanır. Amma real bir əşyanın deyil, məhz şərtin kəsilməsi bizə həm də onu deyir ki, “şərt” anlayışı o dövrdə abstrakt anlamda qəbul edilməyib, onun ilkin anlamı həm də məhz real olan əşyanın adını bildirməklə əlaqədardır. Bir növ, bu anlayış həm yarıreal, həm də yarımistik (mifoloji) bir təsəvvürün məhsulu kimi özünü göstərir. Anlayış qədim dövrdə eyni tarixi nöqtədə həm realdır, həm də abstrakt. Ayrı-ayrılıqda deyil, ikisi bir yerdə, eyni zamanda!
Mifoloji məkanda bu, bizim yadımıza hermofroditləri (Hermes + Afrodita) salır. Bununla yanaşı, kentavrlar, sfinkslər də bunlarla eyni qəbildəndirlər, deyə bilərik. Bu məqamla bağlı mifoloji ekstrapolyasiya dildə özün son dərəcə uğurlu şəkildə zaman-zaman gizlədə bilmişdir, deyə bilərik.
5.”Qadınların yanına varmaq istərəm!”
Qədim ritualın mifoloji qaynaq kimi özünü göstərməsini başqa nümunələrin timsalında da görə bilərik. “Kitabi-dədə Qorqud” dastanından bir məqama diqqət yetirək. Dastanın əsas qəhramanlarından biri olan Beyrək elindən-obasından 16 ildir ki, ayrı düşüb. O, Bayburd qalasında kafir əsirliyindəndir. Nəhayət, gün gəlib yetişir və Beyrək əsirlikdən canını qurtara bilir. Oğuza geri dönür. Yunan mifoloji süjet xətlərindən birinin (“Troya” silsiləsinin) qəhramanlarından olan Odisseyin başına gələnlər paralel süjetdə olan kimi onun da başına gəlir. Beyrək öz nişanlısı Banuçiçəyin toyuna gəlib yetişir.
Toy məclisi qurulmuş, xanımlar ayrı çadırda, bəylər ayrı çadırda şadlanır, yeyib-içirlər. Beyrək özünü bəylərə aşıq kimi tanıdır, ancaq bəylərbəyi Qazan xan Beyrəkdən xoşlanır, bəlkə də nə isə duyur (bu, artıq dastana məxsus, dastanın öz ştrixidir və dastan bu məqamda hadisəyə artıq Beyrəyin unudulmuş ox atma hünərini ortaya atır – növbəti dastan süsləməsi!) və Beyrəyə “məndən nə istərsən, istə” deyir. Beyrək sevincək arzusunu dilə gətirir: “Qadınların yanına varmaq istərəm!”
Kənar bir adamın (ətrafdakılar onu kənar adam kimi qəbul edirlər) bəylərbəyi önündə belə bir azğın dilək dilinə gətirməsi hamını qəzəbləndirir. Bu da dastan süsləmələrinə aid edilə bilər. Əsas məsələ, əsas
açar isə daha dərində gizlənmişdir.
Buradan başlayaraq sanki dastanın bağrı yarılır, onun dərinində bir xətt, üzdə isə başqa bir xətt görünür. Bu xətlər hərəkətə gəlir, bir-birinin içində, bir-birindən gizlənə-gizlənə paralel olaraq yol getməyə başlayır. Beyrəyin qadınların yanına getmək istəyi dastandakı xətlərdən birinin (süsləmə xəttinin) bizə zorla təqdim etmək istədiyi Beyrəyin Banuçiçəyi görmək arzusunda olduğunu göstərməkdir. Dərindəki xətt isə bu zaman bizə başqa sirlərdən danışır. Dərindəki bu mifoloji xətt açıldıqca onun rəngarəngliyi göz qamaşdırır və eyni zamanda biz dastanda təsvir edilənlərin qədimliyinə, insanlığın primitiv dövrünə qədər uzanıb getdiyinə açıq-aydın şəkildə heyran oluruq.
Qədim, primitiv cəmiyyətlərdə mövcud olan bir ritualı xatırlayaq. Bu rituala diqqəti Levi-Bryul da cəlb etmişdi. İcma üzvü icmadan uzun müddət ayrı düşdükdən və icma onun ölümünə inandıqdan sonra əgər o yenidən icmaya geri qayıdırdısa onun icma üzvü kimi yenidən icmaya qəbul edilməsi lazım gəlirdi. Bunun üçün o, icma başçısının göstərişi ilə bir qadının köynəyinin içindən keçməli, bu minvalla sanki yenidən doğulmalı və yalnız bu zaman yeni bir üzv kimi icmada öz yerini tutmalı idi. Bu ritual geri qayıtmış adamın təmizlənməsinə xidmət edirdi. Hətta bu günlərə qədər Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində belə bir ritual el arasında məğzini dəyişmiş şəkildə müşahidə olunur. Sxem olduğu kimi qalmışdırsa, funksiya tamamilə dəyişmişdir. Əgər bir ailənin uşağı doğulduqca ölürsə, yeni doğulanı doğulduğu an başqa bir qadına verib onun köynəyindən keçirirlər və beləliklə, taleyi aldatmağa “çalışırlar”. Ritualın ümumi quruluşu (sxemi) qalsada göründüyü kimi ruhu, mahiyyəti dəyişmişdir.
Beyrəyin “qadınların yanına varmaq istərəm” istəyi, əslində elindən ayrı düşən bir adamın elinə qaytarılması rolundakı ritual qaydasına riayət etməsi deməkdir. Bu istək haqqında danışdığımız qədim ritualın artıq cürbəcür dastan süsləmələrilə unutdurulmuş zəif əkssədasıdır. Qədim sxem və dastandakı süsləmə! Beyrək uzun müddət ayrı düşdüyü elinə-obasına qayıtmaq istəyirsə, bu qayıdışın qadından başlamalı olması (sxem!) intuitiv olaraq hiss edir. Banuçiçək söhbəti bu məqamda məsələnin həllini ədəbi-bədii məxrəcə gətirmək məqsədi güdür. Bu, bir süsləmədir, deyə bilərik. Yaxud! Ritualın sxemini ana variant (invariant), süsləmənin variant kimi də qəbul etmək mümkündür. Digər folklor nümunələrindən nə qədər digər variantları da bura əlavə etmək olar.
Bu iki xətt (həm sxemin xətti, həm də süsləmə xətti) bir-birinə qarışır biri-digərinə impulslar verir. Xətlərin biri (süsləmə) üzdən gedir, o biri isə çox dərindədir, onu bərqərar edərsən, üzdəki xəttə, ehtimal etmək olar ki, bir sıra dəqiq ştrixlər əlavə edə bilərik.
