Akademik Kamal Abdulla Azərbaycan filologiyası sahəsində yeni bir elmi istiqamətin formalaşmasının başlanğıcını qoymuşdur. Dilçilik və  mifologiyanın sərhəddində müəyyənləşdirilən bu elmi sahənin adı  “Mifolinqvistika”dır. Mifoloji təsəvvürlərin dilimizdə, onun ayrı-ayrı qatlarında bu gün də yaşaması, dilimizin mifoloji təsəvvürümüz üçün verə bildiyi arsenal maraqlı düşüncələrə və perspektiv yozumlara yol açır. Fundamental tədqiqat əsəri kimi nəzərdə tutulan bu araşdırma hələlik öz əsas konturları, plan və perspektiv istiqamətləri ilə işıq üzü görmüşdür.  İndiki halında bu araşdırmanı “plan – prospekt” də adlandıra bilərik. Mövzunun kulturoloqlar, filoloqlar tərəfindən maraqla qarşılanacağını nəzərdə tutaraq, 4 hissəli tədqiqatın birinci hissəsini təqdim edirik.   

                                                                                                                                                                                                                                   Redaksiyadan

                   

       ***

 

Mifolinqvistika  – I HİSSƏ

Mifolinqvistikaya giriş

(dilçilikdə bəzi boşluqların doldurulması təşəbbüsü)

plan-prospekt

 

Mifolinqvistikanın universal prinsipi.

          Tədqiqatın əsas, aparıcı xətti «etalon və ondan kənara çıxma» qarşıdurmasının müxtəlif təzahürləri üzərində qurulur. Bu qarşıdurmanın tərəflərini invariant (etalon) və variantlar (kənara çıxmalar) kimi təsəvvür etmək olar.

1. Əgər biz bəşərin ümumi (universal) inkişaf tarixini «qat» adlandıracağımız müəyyən hissələrə bölsək və bu qatların funksiyalarını müəyyənləşdirmək istəsək, invariant (etalon) nümunə 1-ci ən qədim (primitiv, müstəqim) ilkin qata məxsus element kimi diqqəti cəlb edər. Başqa sözlə desək, birinci, ən dərin ilkin qatın funksiyası məhz invariant və invariantların yaratdığı münasibətlərdən ibarətdir. Bunu deməklə o nəzərdə tutulur ki, ən dərin ilkin, primitiv qatda cəmiyət üzvü (və yaxud primitiv insan) hər hansı fikir bildirmə ilə müstəqim və birmənalı şəkildə (bu isə hətta o ilkin dövrdə belə real sözlər vasitəsilə həyata keçirilirdi) məşğul olurdu. Cəmiyyət üzvünün ifadə potensialı onun ətrafında olan hər şeyə autentik münasibətilə ölçülə bilər, yəni, fikir bildirilən, diqqət mərkəzində olan obyektin ancaq özünəməxsus xassələri onun diqqətində olurdu. Bu isə müstəqimlikdən başqa bir şey deyildi. Beləliklə, ilkin qat və ona uyğun müstəqimlik münasibətləri bizim təqdimatımızda əsas çıxış nöqtələrindən biri olacaq.
2. 2-ci qatın (bu, artıq mifoloji məkandır) elementlərini isə variantlar kimi ayırmaq mümkündür. Variantları məhz bu ikinci qatın funksiyası saymaq olar. Bu qatı biz mifoloji məkana məxsus qat kimi ayırırıq. İnkişaf tariximizin ən qədim deyil, ondan bir mərhələ sonrakı, variantlara söykənən, variantlar vasitəsilə geniş nəfəs ala bilən bu qatı məhz mifoloji təsəvvürlər, mifoloji dünyagörüşü və dilin mifoloji mahiyyəti üçün əlverişli və münbit zəmin (şərait) yaradır.

Variantların əmələ gəlməsilə səciyyələnən ikinci, mifoloji qatda müstəqim modellərə belə deyək, «ehtiram» yoxalmağa başlayır. Dildə meydana çıxan variantlar təfəkkürdə də müəyyən dəyişikliklər yaradır. İnsan dərk edir ki, onun seçmə imkanı var. O, bir neçə (təbii ki, əvvəlcə iki) işarədən istədiyini seçə bilər. İkinci qatda seçim tam olaraq onun ixtiyarındadır. Seçimin motivləşməsi daha sonrakı dövrlərə aid edə biləcəyimiz  mürəkkəb psixoloji-ictimai səbəblərin nəticəsində ortaya çıxır.  Amma qeyd edək ki, bunu, yəni, seçim imkanının olmasını anlamağı hələ onun seçmə hüququnu da anlamağına dəlalət etmir. Seçmə imkanı ilə seçmə hüququ bir-birindən kifayət qədər aralı məsafədə duran artıq linqvistik yox, fəlsəfi, hüquqi, ictimai dəyərlərdir.

3. Qatlar arasındakı bu qarşıdurma (invariant və variantlar) ən müxtəlif dil səviyyələrində özünü göstərir və onu da qeyd etmək lazımdır ki, qarşıdurmanın kəskinliyi ayrı-ayrı dil səviyyələrində müxtəlif ola bilər. Sintaksisdəki mifoloji qatın aktivliyi (cümlə modelindən törəmələr) fonetikadakı kimi (fonemdən yaranan səslər kimi) olmaya bilər, leksikadakı mifoloji aktivlik morfologiyadakından fərqlənər və s. və i.a. Leksikadakı aktivlik son dərəcə, maksimal aktivlik sayıla bilər, çünki söz səviyyəsində variantların yaranması ikinci qatda artıq insanın bilavasitə özü tərəfindən tənzim edilə bilmir, bunu dillərarası münasibətlər, müxtəlif tayfalararası əlaqələr və başqa həyat üçün vacib faktorlar müəyyən etməyə başlayır. Mifoloji təfəkkürə də o qalır ki, bu prosesi müşaiyət etsin və ondan bəhrələnsin. Amma dil səviyyələrinin hamısı üçün bu qarşıdurmanın (invariant-variant) tətbiqini bir prinsip kimi qəbul etmək və müxtəlif səviyyələrdə müstəqimlik və mifolojilik elementlərini (potensialını) müəyyənləşdirmək mümkündür. Mifoloji dilçilik dediyimiz sahənin əsas vəzifəsi elə bu dediklərimiz sayılmalıdır. Bütün linqvistik səviyyələr (fonologiya-fonetika, leksika, morfologiya, sintaksis) üzrə təklif edilən bu vahid prinsip, əslində, mifoloji dilçiliyin (mifolinqvistikanın) bütün səviyyələrdə «işləyən» universal prinsipi sayıla bilər.

4. Mifolinqvistikanın yaşama hüququ

Dilçilik və psixologiya, dilçilik və fəlsəfə, dilçilik və sosiologiya, dilçilik və tarix, dilçilik və ədəbiyyat… kimi termin-birləşmələr dilçiliklə, psixologiya ilə, fəlsəfə ilə, sosiologiya ilə, tarixlə, ədəbiyyatla məşğul olanlara yaxşı məlumdur. Bu birləşmələr onlarda təmsil olunan hər hansı bir tərəfin mənafeyini «şişirtməyi» nəzərdə tutmur, tərəflərin bir-birindən qarşılıqlı zənginləşmə və faydalanma prinsipinin gözlənməsi ilə meydana çıxır.

Dilçiliyin fəlsəfi aspektinin öyrənilməsi dilçiliyə nə kimi yeniliklər gətirdi – bu məsələnin indi geniş şəkildə izah edilməsinə lüzum yoxdur, çünki məsələ aydındır. Eyni zamanda dilimiz bizim düşüncəmizin və təfəkkürümüzün inkişafı üçün hansı addımları atdı – bu da mütəxəssislərə yaxşı məlumdur. Dilin inkişafı təfəkkürün inkişafından ayrı götürülə bilməz. Eləcə də, təfəkkürün inkişafı dildən kənarda mümkün deyil. Onların bir-birindən güc alaraq inkişaf etməsinin sayəsində bütövlükdə insan, insanın inkişafının sayəsində isə cəmiyyət inkişaf edir. Bütün bu məsələlər fəlsəfi dilçilikdə (koqnitiv dilçilikdə) geniş şəkildə öyrənilir.

Dilçiliyin psixologiyaya və psixologiyanın dilçiliyə verə biləcəkləri xüsusi elm sahəsinin – psixolinqvistikanın yaranmasını şərtləndirdi.

Qarşılıqlı faydalanma ilə bağlı eyni sözləri tarıxin dilçiliklə əlaqəsi və sosiologiyanın dilçiliklə əlaqəsi barədə də söyləmək olar. Tarixi dilçilik və sosiolinqvistika həm tarixin, həm sosiologiyanın, əlbəttə ki, həm də dilçiliyin öyrənilməsinin yeni-yeni üfüqlərini göstərdi. Bu deyilənlər xüsusi araşdırma və sübut tələb etməyən müddəalardır. Eyni zamanda üzərində tədqiqat aparılması maraqlı olan sahələrdir.

İlk baxışda belə bir labüd sualdan yan keçmək mümkün deyil. Bizim bu təqdimatda nəzərdə tutduğumuz birləşməni, yəni, dilçiliyi və mifologiyanı (mifolinqvistikanı), prinsip etibarilə, bu sadalanan elmi birləşmələrin (koqnitiv dilçiliyin, psixolinqvistikanın, dil tarixinin, sosiolinqvistikanın və s.) içində əritmək mümkün deyilmi?! Mifologiyanı, dilçiliklə birləşmiş ədəbiyyatın, fəlsəfənin, tarixin, psixologiyanın, sosiologiyanın içində əritmək səhvmi addım olardı?!

İlk olaraq bu sualın cavabı belə səslənəcək. Əlbəttə ki, imkansız deyil və mümkündür. Mifologiya ədəbiyyatın bir bölməsi kimi, psixologiyanın bir bölməsi kimi, fəlsəfənin və s. bir bölməsi kimi özünü göstərə bilməzmi? Bu elmlərin içində mifologiyaya yer yoxdurmu?! Yəni, demək istədiyimiz budur ki, tutalım, dilçilik və psixologiyanı (psixolinqvistikanı) bir yerdə öyrəndiyimiz zaman  mifologiya ilə bağlı məqamların psixoloji təqdimatın içində yer alması mümkün olmazdımı?! Mümkün olardı.

Eləcə də digər elmi birləşmələrdə mifoloji bloklar ola bilər, deyə bilərik. Və əgər belədirsə, biz dilçiliyin bu elmlərlə bir yerdə müəyyənləşdirilmiş məkanında onun (dilçiliyin) həm də hər dəfə ayrılıqda mifologiya ilə “görüşünü” təşkil etməmiz mümkün olmazdımı? Bəlkə də olardı. Amma bu zaman bununla bağlı maneələr də özünü göstərməmiş olmayacaqdı. Belə olardısa biz hər dəfə bu birləşmiş məkanlarda, daha doğrusu, onların bir küncündə «küncə qısnadılmış» mifologiya ilə qarşılaşacaqdıq. Əlbəttə ki, bu halın da öz müsbət cəhətləri yox deyil. Amma bu zaman məsələnin xırdalandığını da görməmək olmur. Digər tərəfdən, belə olardısa bütöv mənzərə özünü kifayət qədər gizlində saxlaya biləcəkdi. Birləşdirici xətlərin çoxu diqqətdən kənarda qalacaqdı. Bunun belə olmaması üçün məhz dilçiliklə mifologiyanı bir elmi məkanın sərhədləri içinə salmaq lazımdır. Belə isə bu məkanı xüsusi olaraq ayırmağın mənası və dilçiliklə mifologiyanın birləşməsindən yeni bir elm məkanının üzə çıxması şəklində danışmaq üçün, özü də ayrıca danışmaq üçün məntiqi əsasımız varmıdır? Bizcə, vardır. “Bu bizə nə verir?” sualının isə cavabı budur:

1. Mifologiya son zamanlar xüsusi elm sahəsinə çevrilmişdir desək, səhv etmərik. Onun konseptləri və prinsipləri yuxarıda sadalanan elmərdən çox şeylər əxz etmişdir. Bununla belə mifologiyanın onlardan, yəni, yuxarıda sadalanan elmlərdən hər biri ilə ayrı-ayrılıqda bir bütöv yarada bilməsi də göz qabağındadır. Bu bütövün yaranmasında bu elmlərdən hansı daha çox maraqlıdır sualına cavab vermək çətindir və hətta deyərdim ki, mümkün deyil. Bir şey aydındır ki, dilçiliyin və mifologiyanın birləşmiş məkanı bizə kompleks şəkildə həm dilimizlə, həm də mifoloji təsəvvürlərimizlə əlaqədar bir-birilə son dərəcə bağlı olan adekvat nəticələr çıxarmağa imkan verəcəkdir. Mifoloji dilçilik (əgər belə demək təbiri-caizsə) dilimizdə mövcud olan bir sıra ifadələrin, sözlərin, deyim tərzinin, üstündən etinasız keçdiyimiz bir sıra mətləblərin dərin qatlarına işıq sala bilər, onları bizim üçün daha anlaşıqlı edər. Biz onları ilkin bakirəliklərində görərik və öz inkişaf yolumuzu daha aydın dərk edə bilərik. Eyni şəkildə mifolojidən məlum olan bir sıra işarələrin dil müstəvisində hansı qədim bucağa aid olduğunu aşkar edə bilər və dil elementlərinin mifoloji quruculuğunda iştirak dərəcəsini və rolunu öyrənərik.
2. Qeyd etmək lazımdır ki, bu birləşmiş məkan təkcə dilimizin ən qədim tarixi qatı ilə bağlı bir çox qaranlıqların üzərinə işıq salmayacaqdır. Biz bu günün özündə də dilimizin (nitqimizin) dərin və azdərin qatında, bəzən ruhunda, bəzən aşkarında gizlənmiş, daşlaşmış mifologizmləri duya və görə bilirik. Onlar isə kifayət qədərdirlər və qeyd eləmək lazımdır ki, dilin bütün qat və səviyyələrində özlərinə rahat bir məskən salmışlar.
3. Mifologiya, dil bilgimizin canına özü ilə bərabər psixoloji, sosioloji, fəlsəfi, tarixi düşüncələrin konkret məqamla bağlı kvintessensiyasını, uyğun anlayışları və uyğun ritorikanı gətirə biləcək. Sonuncu (tarixlə bağlı məqam) onun üçün xüsusilə vacibdir ki, biz, nəhayət, ədəbi dil tarixini əsl dil tarixindən – mifologizmlərə əsaslanaraq müəyyənləşdirilən dil tarixindən ciddi şəkildə ayıra biləcəyik.

Ricət. Bəzən bu gün də biz belə bir kökündən səhv yanaşmanın şahidi oluruq ki, tədqiqatçı əgər tarixi bir dövrə məxsus hər hansı əsərdən danışırsa, deməli o, dil tarixinin öyrənir, dil tarixinin mütəxəssisidir. Əlbəttə ki, bu, belə deyildir. Dil tarixi xüsusi bir tədqiqat məkanıdır.  Klassiklərin dilini, onların yazdıqları əsərlərin dilini öyrənməklə biz dil tarixinə heç nə və yaxud, demək olar ki, heç nə əlavə etmirik. Belə yanaşma, əslində, ədəbi dil tarixini öyrənmək deməkdir. Ədəbi dil tarixini isə dil tarixi ilə eyniləşdirmək olmaz.

Dil tarixinin öyrənilməsi təmiz dil quruluşunun öyrənilməsi deməkdir. Dil işarələrinin inkişaf qanunauyğunluğunu öyrənmək deməkdir. Bu işarələrin yazıya alınmazdan əvvəlki təkamül qanunauyğunluqlarını tədqiq etməkdir. «Nə cürdür?» sualının arxasındakı vahidi «nə cür ola bilərdi?» şəklində görə bilməkdir. Ricətin sonu.

2. Birinci və ikinci qatlar

 Qeyd olunası vacib bir məqam həm də odur ki, biz daha bir seçim qarşısında qalırıq. Hansı hansının içindədi, dilmi mifoloji təsəvvürün içindədi, yoxsa mifoloji təsəvvürmü dil libasına bürünüb – asanlıqla bilinməz. Mifologiyamı dil ərazisinə səpələnib, yoxsa dil elementlərimi mifoloji təsəvvürün hər addımında, hər qarışındadır – bunu dəqiq demək çətindir. Yəqin ki, bu iki halın ikisi də eyni zamanda baş verir. Ona görə də bu iki məqamdan və onların birləşməsindən danışarkən, həm birinci, həm də ikinci hal bizim üçün eyni dərəcədə əhəmiyyətli olmalıdır.

Amma dərin, ilkin qatdan söhbət gedərkən, nə üçünsə bizə belə gəlir ki, burada mifoloji elementlərin mövcudluğu məqbul deyil. Nə üçün biz belə düşünürük?! Fikrimizi izah edək. Mifoloji elementlərin üzə çıxmasının əsas şərti budur ki, bunun üçün münbit zəmin olmalıdır. O münbit zəmin, nə qədər təəccüblü olsa da, müstəqimlik qatıdır. Deməli, biz belə düşünürük ki, dil özünün müstəqim qatını (təmiz məntiqdən ibarət ən dərin qatını) ilkin olaraq qurur və yalnız bundan sonra növbəti qata keçib bütün intensiya gücü ilə mifoloji istiqamətə, yəni, əsl yaradıcılığa, seçim imkanı olan yaradıcılığa doğru tuşlanır. Deməli, ən dərin qat hansıdır sualının cavabı budur: bu, ilkin qatdır və ona müstəqimlik qatı da deyə bilərik. Bu qat bütün dil ünsürlərinin müstəqim anlamda işlənməsini zəruri edir və insanın ancaq ən zəruri tələblərini ödəyir. Bu qat poetikliyə və məcaziliyə hazır deyil, bu qatın poetik funksiyası yoxdur. Bu qatda olanlar «başqa cür də demək olar» məntiqindən uzaqdırlar. Ədəbiyyat, ondan əvvəl mifologiya (ən azı müxtəlif məkanlarda eyni mətləbi işlərkən) məhz bu düşüncədən başlayır.

Birinci müstəqim qatın üzərindən ikinci, bizə daha yaxın  olan mifoloji qat ucalır. Bu zaman müstəqim dil elementləri yavaş-yavaş məcazilik, başqa cür desək, mifoloji cizgilər qazanmağa başlayır. Variantlar meydana gəlir. Bunun da öz obyektiv şərtləri var. Məcazilik sırf dil ehtiyacı sayəsində üzə çıxır. Yeni mənalar yarandıqca onların ifadə olunması, təbii ki, mövcud arsenal hesabına həyata keçirilə bilmir. Dil məcbur olur ki,  yeni mənanı köhnə ünsür vasitəsilə ifadə etsin. Beləliklə, köhnə ünsürün üzərinə əlavə funksiya düşür. Nəticədə məcazlar, sinonimlər (variantlar) yaranır. Deməli, məcazlar, dilin zəifliyini ört-basdır etmək məqsədi güdür. Bu halı dilin “xəstəliyi” kimi qəbul etmək olar. Dilin «xəstəliyi»  barədə ingilis alimi Miller, rus alimi Potebnya yazıblar.  Əgər məcazlar yeni mənanı ifadə etməkdə dilə kömək edirlərsə, o zaman sinonimlər, başqa sözlə desək, variantlar dili xəstəlikdən qurtarmağa çalışan ünsürlər kimi diqqəti cəlb edir. Məcazlaşma və sinonimlik, beləliklə, qarşı-qarşıya duran iki güclü meyl kimi mifoloji qatda, poetik duyumun və onun ifadəsinin hökmran olduğu 2-ci qatda bu şəkildə üzə çıxır.

3. «Qarşı yatan Qara dağ»

“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanından götürülmüş belə bir misala diqqət yetirək: “Qarşı yatan Qara dağdan bir oğul uçurdunsa, degil mana…” Dastanda bu və buna bənzər digər deyimlər ən dərin qata aid ola bilərmi? Yoxsa,  bu deyimin müəllifi elə güman edir ki, “qarşıdakı dağ həqiqətən yatıb və nə zamansa yuxudan oyanacaq?” Bu, doğrudanmı, belədir?

Əslində, bu, doğrudan, belədir. Ən dərin qatda bu deyim öz ifadəsini, təxminən, bu cür tapardı: «Qarşıda olan (qarşıdakı, görünən, ucalan…) Qara dağ…» Belə ilkin, bəzəksiz variant görükən «obyektin» fotoşəklini çəkmək kimidir. Bu ilkin qata aid materialdır.

Dastandakı misal isə fotoşəkil deyil. Burada artıq biz həyata keçirilmiş seçimlə qarşılaşırıq. Variantlardan biri burada artıq seçilmişdir. “Qarşı yatan Qara dağ”, əslində, “Qarşıdakı… Qara dağın” bəzəkli-düzəkli xələfidir. “Yatmaq” feli artıq təkcə adamın yatmağını deyil, cansız dağın da yatmağının ifadəsini öz üzərinə götürür. “Dil xəstəliyi” elə bu deməkdir. Funksiyalar çoxaldıqca güc zəifləyir. Eynən tibbdəki “fil xəstəliyi” kimi. Adam böyüdükcə zəifləmə güclənir. Haqqında danışdığımız misal (mifoloji qatın “yatmaq” komponentli misalı) mifoloji təsəvvürün artıq bütün gücü ilə fəaliyyətdə olduğundan xəbər verir. Bundan əvvəlki ən dərin 1-ci qatda isə dilin imkanları cəmiyyət üzvü üçün naməlum, tanınmaz bir dəyər kimiydi. Cəmiyyət üzvü dilin imkanlarını, daha qəti desək, dilin özünü hələ tanımırdı.

Mifoloji təsəvvür və təbii ki, mifoloji qat dili tanımaq və ona – dilə inanmaqla başlayır. Dil əgər müvafiq məqam üçün “yatır” ifadəsini təklif edirsə, deməli, dil daşıyıcısında belə bir əqidə formalaşmışdır ki, obyekt (yəni, dağ) həqiqətən yatmışdır. Onu heç bir şübhə projektorunun altına salmaq lazım deyil. Buna şübhə etmək heç kimin ağlına belə gəlməz. Bunu elə belə də qəbul etmək lazımdır. Hərəkətsizlik «yatmaq» prosesinə uyğunlaşdırılırsa, öncə buna inam yaranır, sonra dilə müraciət edilir. Dil bu yeni sözü verməyə imkan tapmayanda (yəni, «xəstə» olanda) artıq insan özünə  aid olan, özündə motivləşmiş hansısa ifadəni sanki məqama «borc» kimi verir.

Biz görürük ki, mifoloji təsəvvür 1-ci qatın funksiyası olan nəyisə olduğu kimi qəbul etməkdən ibarət deyil. Bu müstəqim təsəvvürün içinə 2-ci qatda həm də personifikasiya kimi güclü psixoloji amil daxil olur.  İnsana xas xüsusiyyətlərin onun özü tərəfindən fetişləşdirilməsi ona gətirib çıxarır ki, ətrafdakı canlı və cansız aləmin hər bir üzvü bu xüsusiyyətlərdən faydalana bilir, istifadə edə bilir. Dağ yata bilir, söz güləşə bilir, and içilə bilir və s. və i.a. Bu şəkildə təbiət insanlaşdırılır. Bu şəkildə qorxu doğuran qüvvələr insana yaxın edilir. İnsan qorxduğu qüvvəni özünə yaxın etdikcə, özünün başqa bir vacib məsələsini də həll etmiş olur, əslində, öz inkişafının çox vacib bir mərhələsinə qədəm qoyur. O, qorxunu özündən uzaqlaşdırır. Qəhrəmanlar bundan sonra yaranır. Qəhrəman olmayanlara kömək əlini uzadanlar bundan sonra yaranır. Təbiətlə insan arasında uyğunsuzluq yox olmağa doğru gedir. Ahəng bərqərar olmağa başlayır, kosmik sistem hərəkətə gəlir. İkinci qat olan mifoloji qat bu şəkildə ayaq üstdə möhkəm dayanmağa alışdırılır.

Dil öz içindən, potensialına uyğun olaraq mifoloji təsəvvür üçün, onun üzə çıxması üçün, min bir çətinliklə olsa da, münbit zəmin yaradır demək, elə budur. Məqsəd dil xəstəliyindən mümkün qədər az itki ilə çıxmaqdır. Ancaq bu xəstəlikdən immunitet yaranandan sonra dil sağalıb öz daxili təsərrüfatını qaydaya salmağa çalışacaq, dilin daxili yaradıcılığı bu zaman işə düşəcək və bu məqamda ilk olaraq sinonimlər yaranacaq. Sinonimlərin yaranması ilə variantlar cilalanacaq, dil insanı öz məngənəsindən buraxacaqdır. İnsan özünü dilin yanında daha sərbəst hiss edəcəkdir. Dil onu yox, o, dili idarə etməyə, zəif də olsa, başlayacaqdır. Beləliklə, 2-ci qat bir mərhələ kimi formalaşıb tamamlanacaqdır.

3-cü qat dilin insan tərəfindən tanınmasından (2-ci qatdan) sonrakı qatdır. Bu zaman ilk olaraq  dil daşıyıcısının beynində dilə inamsızlıq yaranır, dünyanı başqa cür görmək istəyi onun ruhuna hakim kəsilir. Beləliklə, poetik təsəvvür ön plana çıxır və artıq heç kim məcazlara (əslində, yalanlara) inanmır. Dahi Füzulinin məşhur “Aldanma ki, şair sözü, əlbəttə, yalandır” misrasını bu dövrün əsas qalibiyyət himni kimi qəbul etmək olar. «Qarşı yatan Qara dağ», əslində, yatmayıb. Bu, gözəl bir aldanışdır. Füzulinin təbirincə desək, yalandır. Buna inanmaq da olar (uşaqlıqda olan kimi), inanmamaq da.

Amma orası da var ki, mifoloji təsəvvür  bu şəkildə yox olub itmir. O, dil elementlərində, deyimlərində, müxtəlif quruluşlarda bu gün də gizli şəkildə yaşayır və dil daşıyıcısı bəzən bu ifadələrin hansı dərin qatlarda təşəkkül edib hansı qədimlikdən gəldiyinin fərqinə varmır. Bu mətnin içərisindəki “Söz və onun mifoloji buxovları” hissəsində oxucu bunun şahidi olacaq.

4. «Padşah, doğrudanmı, lütdür?!»

Mifologiya və onun həyatımızda yeri çox maraqlı düşüncələrin «işə başlaması» üçün təkan verir. Mifologiyanın hər hansı şəkildə yaşaması ilk növbədə onun dildə yaşaması deməkdir. Çünki mifologiyanın cəmiyyət qarşısına çıxış paltarı məhz dildir. Amma bu məntiqi davam etdirsək, dil öz uşaqlıq çağında paltarsız da gəzə bilərdi. Lüt-üryan mifoloji təzahür onunla üzbəüz dayananların “Padşah axı lütdür” deyimini ağıllarına belə gətirmədikləri bir vaxta təsadüf edir. Kimsə buna inanır, kimsə inanmır. Daha doğrusu, buna ya inanırlar, ya da inanmırlar.

Bu dediklərimizi bir qədər başqa şəkildə ifadə edək. Hər qatın öz məxsusi dahiləri olub. Onları xatırlayaq. 1-ci, 2-ci qat dahilərinin yaratdıqlarını mifoloji təsəvvürdən kənarda düşünmək mümkün deyil. Bəs belə isə o zaman sual olunur: Homer öz dediklərinə (Polifemə, allahlara, qızıl almaya, Troyada baş verənlərə, Odisseyin başına gələnlərə, Axillesin şəcərəsinə, Aidin dünyasına və s.) inanırdımı?! Bəs Esxil, Sofokl, Evripid necə – onlar yazdıqlarına – bütün bu mifoloji «qatmaqarışıqlığa» inanırdılarmı?! Mifologiyanın «tumançaq» vaxtının üstünlükləri bu dahilərin inamınamı, inamsızlığınamı söykənirdi?!

Əlbəttə ki, bizim üçün bu suallar ritorik suallar deyil və onlara cavab axtarmaq doğru olardı. Bizim tapdığımız cavablar isə hələlik bunlardır: Homer dediklərinə inanırdı. Homerdən sonra yazı dövrü gəldi. Amma artıq Sofokl yazdıqlarına inanmırdı.

Bu məntiqin arxasınca getsək, deyə bilərik ki, Homer qara dağın həqiqətən yatdığına və nə zamansa oyanacağına inanırdı. Sofokl bu dağın yatdığına inanırdı, amma oyanacağına inanmırdı. Yazdıqlarının (mifoloji quramalarının uydurma olduğu) ona aşağı-yuxarı bəlli idi. Sofokl artıq ikiləşmiş dəyərdir. Yazan Sofokl ayrı, öz yazdığını oxuyan Sofokl bir ayrıdır. Yazarkən inandığına o, oxuyarkən inanmırdı. O sadəcə, süjet qururdu. Homerlə onun arasında təkcə zamanla ölçülməyən bir mənəvi məsafə vardı. Bu məsafənin personifikasiya edilmiş adı Esxil idi.

Esxil də Homer kimi dediyinə və yazdığına inanırdı. Amma o, yeni bir münasibət orbitinə keçid nöqtəsində durmuşdu. Esxil bütün mənəvi varlığı (yaradıcılığı ilə) Sofoklun, Evripidin gəlişini  hazırlayırdı. Amma orası da var ki, cəmiyyətdə mifoloji təsəvvür artıq yavaş-yavaş qocalmağa başlayırdı. Ona kütləvi inamsızlıq get-gedə bütün beyinləri fəth etməyə başlayırdı. Və bu xəttin davamı kimi bir qədər də zaman boyu irəli qaçsaq, deyə bilərik ki, eramızın 13-cü əsrində Dante artıq bilirdi ki, yeraltı dünya onun xəyalının təzahürüdür. Mifologiya bu şəkildə yavaş-yavaş tarixə təhvil verilirdi. Mifologiya öz yaratdığı virtual aləmin növbəti bir sakininə çevrilirdi.

Onu da qeyd edək ki, Homerlə bağlı iddia 1-ci qata, Sofoklla bağlı iddia 2-ci qata, Dante ilə bağlı iddia isə 3-cü qata aid edilə bilər. Esxil bu sıralamada 1-ci qatdan 2-ci qata keçidi təmsil edir…

«Padşah, doğrudanmı lütdür, yaxud deyil» ifadəsindəki tərəflərin birinin doğru olması isə maraqlı deyil. Onların hər biri həm doğru, həm də yalan ola bilər. Eynən «qarşı yatan Qara dağın» oyanıb oyanmayacağına qəlbimizdə bəslədiyimiz inam kimi. Biz əgər şairlərin yazdıqları şeirlərə hələ də inanırıqsa, bağışlayın, inanırıq – yox, aldanırıqsa, o zaman bilməliyik ki, həm aldanışımızda, həm də skeptivliyimizdə eyni dərəcədə haqlıyıq. Mənəvi dünya bu əks həqiqətlərin hər birinin mövcudluğu üzərində qurulur.

5. Möhtəşəm «kimi» qoşması

Hər üç qatı – 1-ci müstəqim qatı, 2-ci mifoloji qatı və 3-cü poetik qatı qədimdən üzü bu yana ayrı-ayrılıqda təsvir etmək çox maraqlı olardı. 1-ci qat (ən dərin qat), əslində, mifoloji qat deyil. Çünki bu qata məxsus olan dil işarəsinin qayəsi müstəqimlikdir.

Ondan sonrakı 2-ci mifoloji qat artıq dil xəstəliyinin özünü biruzə verdiyi qatdır. Bu zaman mifoloji təsəvvür işə düşür və müstəqimlik ilkin məcazilik ilə tamamlanır (əvəz edilir – yox!). İlkin məcazilik primitiv insanın bu məcaza inanması ilə səciyyələnir. Bu klassik mifoloji qat sayıla bilər. Bu qatın sakinləri bir-birinə “Bir oğul qayadan yıxdın” əvəzinə “Bir oğul qayadan uçurdun” deyirlər və inanırlar ki, oğlan quş olub qayadan uçmuşdur. Bu təmiz mifologizmdir. Dil xəstəliyi yenə də göz önündədir.

Daha sonrakı 3-cü qat mifoloji qatın üzərindən, onun əvəzinə yüksələn poetik qatdır. Bu qat mifologizmdən istifadə edir, amma artıq ona inanmır. Oğlan quş olub qayadan uçmur, oğlan quş kimi (!!!) qayadan “uçur”. “Kimi” qoşması poetik qatın ən böyük ixtirasıdır. “Kimi” ilə geniş bir dünyaya yol açılır – poetik düşüncə artıq geridönməz şəkildə düşüncələrə hakim olmağa başlayır.

       6. Mifoloji diskurs. Onun digər diskurs növlərindən fərqi və mahiyyəti.

“Diskurs” anlayışı 60-cı illərin axırı, 70-ci illərin əvvəllərindən başlayaraq fransız kulturoloji fikrində xüsusi çalarlar kəsb edib öz intellektual sərhədlərini genişləndirməyə başladı. Onu daha yalnız nitq – çümlələr birliyi, söyləm, frazafövqi vahid, mürəkkəb sintaktik bütöv kimi anlamırdılar. O böyük bir semantik sahəni də özü ilə bərabər tədqiqat orbitinə gətirirdi. Diskurs ideoloji yanaşmanın nəticəsi olaraq diqqəti cəlb etməyə başlayırdı. Nitq seçiminə ideoloji baxımdan yanaşma, əslində, müəllifin yanaşması olmaqdan daha çox informasiyanın yönəldiyi subyektin yanaşması kimi dəyərləndirilirdi. İdeoloji yön burada ümumiyyətlə informasiya materialının seçimi ilə (nə üçün bu vasitə yox, o biri!) bağlı idi.

Ricət. Fransada yaranmış “Diskurs təhlil” istiqamətinin banilərindən biri olan M. Fuko özünün “Biliyin arxeologiyası” əsərində yazırdı: “Söyləmin təsviri ondan ibarət deyil ki, sən söyləmin müəllifi ilə onun nə dediyi (yaxud demək istədiyi, yaxud arzu etmədən dediyi) arasındakı münasibəti təhlil edəsən; bu o deməkdir ki, haman söyləmin subyekti olmaq üçün istənilən fərdin bacarıb və məcbur olub tutduğu mövqenin necəliyini açıb müəyyənləşdirəsən.” Ricətin sonu.

Bizim təsəvvürümüzdə diskurs informasiya axını zamanı cümlələri və onların öz arxalarınca gətirdikləri intellektual potensialın cəmini ifadə edir. Tədqiq etdiyimiz obyektin fonunda bunu belə ifadə etmək mümkündür. Diskurs bərabərdir deyilən və mifoloji (hər hansı başqa) əhatə. Bura təkcə cümlə birlikləri daxil edilmir. Bura cümlənin arxasınca (potensialında) gələn bilik də daxildir. Məsələn, belə bir cümləyə diqqət edək: “Peley ilə Fetidanın toyu kentavr Xironun mağarasında oldu.”

Bu cümlənin adekvat qəbul edilməsi üçün onun diskursunun bərpası vacibdir. Bu cümlənin diskursu isə mifoloji zəmindədir. Onu “mifoloji diskurs”adlandıraq. İnformasiyanı qəbul edən, yəni, cümlənin ideoloji subyekti adekvat dərk üçün müəyyən (presuppozitiv) mifoloji biliyə malik olmalıdır. O bilməlidir ki, Xiron kimdir, kentavr(lar) kimdir, Peley kimdir, Fetida kimdir. Yalnız bu biliklərə malik olan subyektin çümləni qavramağa malik olması mümkündür. Deməli danışıq aktının əsas komponenti kimi diskurs ön plana çıxır.

Amma onu da unutmaq olmaz ki, mövzunun seçim ideolojisindən asılı olaraq diskursları da müxtəlif növlərə (sosioloji, siyasi, texnoloji, pedoqoji, psixoloji və s.) ayırmaq olar. Biz ayırdığımız növ mifoloji diskurs adına uyğun gəlir və bu zaman söyləmin subyekti presuppozitiv olaraq konkret mifoloji biliyə malik olmalıdır. Çünki nitqin ideologiyası mifologiyanı seçmişdir və ona üstünlük vermişdir.

 

                   ****************