Sim-sim.az Milan Kunderanın “Roman sənəti” kitabından “Qüds mühazirəsi”ni təqdim edir.
Qüds Mühazirəsi: Roman və Avropa
İsrailin verdiyi ən önəmli mükafatın beynəlxalq ədəbiyyata həsr olunması mənə görə təsadüfi deyil, bu, uzun bir ənənənin əsəridir. Vətənlərindən didərgin düşmüş millətçi ehtirasları üstələyən böyük yəhudi şəxsiyyətlər, hər zaman transmilli bir Avropa, ərazi olaraq deyil, mədəniyyət olaraq qəbul edilən Avropa üçün, həqiqətən də, fövqəladə həssaslıq göstəriblər. Əgər yəhudilər Avropa tərəfindən faciəvi bir şəkildə məyus edildikdən sonra da Avropanın bu kosmopolit xarakterinə sadiq qalıblarsa, nəhayət ki, qovuşduqları kiçik vətənləri İsrail mənim gözümdə Avropanın həqiqi qəlbi olaraq, bədənin çölündə döyünən qəribə bir ürək kimi görünür.
Bu gün “Qüds” adını və bu böyük kosmopolit yəhudi ruhunun möhürünü daşıyan mükafatı böyük bir həyəcanla qəbul edirəm. Onu bir roman yazarı olaraq alıram. Xüsusi vurğulayıram, mən roman yazarı deyirəm, yazıçı yox. Roman yazarı, Floberə görə, əsərinin arxasında yox olmaq istəyir. Əsərinin arxasında yox olmaq demək, xalqın gözü önündəki şəxs rolundan imtina etmək deməkdir. Floberin istədiyinin əksinə, az-çox əhəmiyəti olan şeyin, yazarının imici arxasında əsəri yox edən, dözülməz şəkildə işıqlandırılmış kütləvi informasiya vasitələri səhnəsindən keçməyə məcbur olduğu günümüzdə bu, asan deyil. Kimsənin tamamilə qaça bilməyəcəyi bu vəziyyətdə, Floberin müşahidəsi mənə, haradasa, bir xəbərdarlıq kimi gəlir: Özünə xalq adamı rolu biçdikdə roman yazarı əsərini, gördüyü işlərin, bəyanatlarının, tərəf saxlamalarının bəsit bir davamı səviyyəsinə endirərək onu təhlükəyə atır. Halbuki roman yazarı, heç kimin mətbaut katibi deyil və mən bu həqiqəti, roman yazarının öz fikirlərinin belə mətbuat katibi olmadığını söyləyəcək qədər kəskinləşdirirəm. Tolstoy, Anna Karenina-nın ilk sxemini hazırlayanda, Anna çox xoşagəlməz bir qadınmış, o faciəli sonu haqq edirmiş, buna layiq imiş. Romanın son variantı isə bundan çox fərqlidir, amma mən düşünmürəm ki, Tolstoy o arada əxlaqi düşüncələrini dəyişdirib; əksinə, yazarkən özünün əxlaqi inanclarından fərqli bir səsə qulaq asdığını deyəcəyəm. “Romanın müdrikliyi” deyə xatakterizə edə biləcəyim bir səsə qulaq asmışdı o. Bütün əsl roman yazarları bu fövqəlşəxsi müdrikliyi dinləyirlər, bu da böyük romanların nə üçün müəlliflərindən daha ağıllı olduğunu izah edir. Əsərlərindən daha ağıllı olan yazıçılar peşələrini dəyişdirməlidirlər.
Amma bu müdriklik nədir, roman nədir? Gözəl bir yəhudi məsəli var: İnsan düşünür, Tanrı gülür. Fransua Rablenin bu atalar sözündən ilham alaraq bir gün Tanrının gülüşünü eşitdiyini və ilk böyük Avropa romanının bu cür doğulduğunu təsəvvür etməyi sevirəm. Roman sənətinin dünyaya Tanrının gülüşünün əks-sədası kimi gəldiyni düşünmək xoşuma gəlir.
Amma Tanrı niyə düşünən insana baxaraq gülür? Çünki insan düşündükcə reallığı əlindən qaçırır. Çünki insanlar nə qədər çox düşünürlərsə, düşüncələri də bir-birindən bir o qədər uzaqlaşır. Yenə çünki insan əsla düşündüyü kimi olmur. Orta əsrlərdən gələn insanın bu təməl vəziyyəti Modern Çağın ilk şəfəqində işığa çıxır: Don Kixot düşünür, Sanço düşünür və sadəcə, dünya reallıqları deyil, öz mənliklərinin reallıqlari də qaçır onlardan. İlk Avropa roman yazarları insanın bu yeni vəziyyətini görüb dərk etdilər və yeni sənəti, yəni roman sənətini bunu üzərində yaratdılar.
Fransua Rable sonradan fransız dilinə və digər dillərə də daxil olan bir çox yeni ifadə uydurdu, amma bu ifadələrdən biri unuduldu və buna nə qədər kədərlənsək yeri var. Bu, agelaste sözüdür; Yunan dilindən götürülüb, mənası budur: gülməyən, yumor hissindən məhrum olan. Rable agelaste-lərə nifrət edirdi. Onlardan qorxurdu. Agelaste-lərin “ona qarşı çox qəddar” davrandıqlarından şikayətlənirdi; onların ucbatından yazmaqdan əl çəkəcəyi bir nöqtəyə gəldiyini deyirdi.
Roman yazarı və agelaste arasında sülh mümkün deyil. Tanrının gülüşünü heç eşitmədikləri üçün agelaste-lər həqiqətin aşkarlığına, bütün insanların eyni şeyi düşünməyə məcbur və özlərinin nə olmaq istəyirlərsə o olduqlarına inanıblar. Ancaq insan həqiqətin mütləqliyinə şübhə ilə yanaşanda və yekdilliklə qəbul edilənə olan inancını itirəndə fərd olur. Roman fərdlərin xəyali cənnətidir. Bu, kimsənin, yəni nə Annanın, nə də Kareninanın haqlı olmadığı, amma Anna və ya Karenina isə hər kəsin başa düşülməyi haqq etdiyi bir yerdir.
Qarqantua və Pantaqruel-in üçüncü kitabında, Avropanın tanıdığı ilk böyük roman xarakteri Panurq “Evlənimmi, evlənməyimmi?” sualı ilə öz-özünü yeyib-tökür. Həkimlərdən, falçılardan, professorlardan, şairlərdən, filosoflardan soruşur; filosoflar Hippokratdan, Aristoteldən, Homerdən, Heraklitdən, Platondan sitatlar gətirirlər. Amma bütün kitabı əhatə edən bu böyük müdrik araşdırmalardan sonra Panurq hələ evlənsinmi, evlənməsinmi deyə baş sındırır. Biz oxucular bunu bilmirik, amma bunun əvəzində evlənib-evlənməməkdə qərar verə bilməyən şəxsin həm bəsit, həm də bir o qədər odun olan halını mümkün olan hər yöndən gözdən keçiririk. Rablenin məlumatı nə qədər çox və dərin olursa-olsun, Dekartın məlumatından fərqli bir məna daşıyır. Roman nəzəri düçüncədən deyil, yumordan doğulub. Avropanın uğursuzluqlarından biri də, ən Avropalı sənət olan – romanı – heç anlamamasıdır; nə ruhunu, nə sonsuz bilik və kəşflərini, nə də müstəqil tarixini.
Tanrının gülüşündən ilham alan sənət, mahiyət etibarıyla ideoloji mütləqliklərə bağlı deyil, onlara qarşıdır. Eynilə Penelopa kimi ilahiyyatçıların, filosofların və alimlərin gündüz toxuduğu xalçanı gecə sökür.
Son zamanlarda XVIII əsr haqqında hərzə-hədyan danışmaq adət halını alıb və məsələ bu klişeyə qədər gəlib çatdı: rus totalitarizminin fəlakəti Avropanın, xüsusən də Maarifçilik dövrünün ateist rasionallığının; bu əsrin ağlın sonsuz gücünə inamının əsəriymiş. Özümü QULAQ-a görə Volteri günahlandıranlarla polemikaya girməyə səlahiyyətli görmürəm. Öz növbəmdə bunu deməyə səlahiyyətim var: XVIII əsr təkcə Russonun, Volterin, Holbaxın əsri deyil, həm də (hətta xüsusilə!) Fildinqin, Sternin, Getenin, Laklonun əsridir.
O dövrün romanları arasında ən sevdiyim Lourens Sternin Centlmen Tristram Şendinin Həyatı və Düşüncələri romanıdır. Maraqlı romandır. Stern romanını Tristramın anasının bətninə düşdüyü gecəylə başlayır, ancaq yenicə bundan bəhs edirdi ki, başqa bir düşüncə onu tilsimləyir və bu düşüncə də azad bir çağırışla başqa bir düşüncəni gətirir, sonra mövzu azıbmış kimi bir əhvalat başqa bir əhvalatla əvəzlənir və kitabın qəhrəmanlarından olan Tristram yüz səhifə boyunca yaddan çıxır. Romanın bu şəkildə dəlisovluqla yazılması sadə bir forma oyunu kimi görünə bilər. Amma sənətdə forma, hər zaman formadan daha artıq bir şeydir. Hər roman bu suala yaxşı, pis bir cavab verir: İnsanın varlığı nədir və poetikliyi harada yatır? Sternin müasirləri, məsələn, Fildinq, xüsusilə hadisənin və macəranın fövqəladə cazibəsinin dadına bələd olmuşdular. Sternin romanında gizli-gizli verilən cavab fərqlidir: Ona görə, poeziya hadisədə deyil, hadisənin yarımçıq verilməsindədir.
Bəlkə də, burada roman ilə fəlsəfə arasında dolayı yolla böyük bir dialoq başlayıb. XVIII əsrin rasionallığı Leybnisin məşhur cümləsində yer alır: Nihil est sine ratione: Var olan heç bir şey səbəbsiz deyil. Bu inancla təşviq olunan elm, hər şeyin səbəbini can-dildən araşdırır; belə ki, mövcud olan hər şey izah olunacaq, yəni hesablanılacaq kimi görünür. Həyatında bir məna arzulayan insan səbəbi və məqsədi olmayan hər bir hərəkətindən imtina edir. Bütün tərcümeyi-hallar belə yazılıb. Həyat səbəblərin, nəticələrin, uğurların və uğursuzluqların düzüldüyü par-par parlayan işıqlı bir orbit kimi görünür və insan səbirsiz baxışlarını davranışlarının səbəbiyət ardıcıllığına dikərək ölümə doğru dəlicəsinə qaçışını daha da sürətləndirir.
Hadisələrin səbəbiyyət ardıcıllığına dünyanın müncər edildiyi bu vəziyyət qarşısında Sternin romanı, sadəcə, öz formasıyla bunu təsdiqləyir: Poeziya hadisədə deyil, hadisənin kəsildiyi yerdədır; Səbəblə nəticə arasındakı körpünün uçurulduğu və düşüncənin şirin bir boşluq içində sərsərilik etdiyi yerdədir. Sternin romanı varlığın poeziyasının araya girən sözlərdə yatdığını deyir. Poeziya ölçüyə sığmayandadır. Səbəbiyyətin o biri tərəfindədir. Sine ratioe-dir, yəni heç bir səbəbi yoxdur. Leybnisin cümləsinin qarşı tərəfindədir.
O halda bir əsrin ruhunu, sənətini, xüsusən də romanı nəzərə almadan yalnız düşüncələri və teoloji anlayışları ilə mühakimə etmək olmaz. XIX əsr lokomotiv ixtira etdi və Hegel ümumdünya tarixinin ruhunu ələ keçirdiyindən əmin idi. Flober səfehliyi kəşf etdi. Açıq deyəcəyəm, elmi zəkası ilə bu qədər qürur duyan bir əsrin ən böyük kəşfi, məncə, budur.
Əlbəttə ki, Floberdən əvvəl də kimsənin səfehliyin varlığından şübhəsi yox idi, amma bu, bir az fərqli şəkildə başa düşülürdü: bəsit bir cəhalət, təhsillə düzəldiləcək bir qüsur kimi qəbul edilirdi. Halbuki Floberin romanlarında səfehlik insan varlığından ayrıla bilməyəcək bir ölçüdür. Zavallı Emmanı həyatından sevgi yatağına, oradan da ölüm yatağına qədər təqib edir, bu vaxt iki uğursuz agelaste, Ome və Börnis, ölü üstündə ağı deyənlər kimi Emmanın yanını kəsdirib bir-birlərinə uzun-uzadı səfehliklərindən danışırlar. Lakin Floberin səfehliyə baxışında ən nəzərəçarpan və heyrətamiz olan budur: səfehlik elmin, texnikanın, tərəqqinin və modernliyin qarşısında yox olmur, əksinə tərəqqi ilə birlikdə o da inkişaf edir!
Flober hiyləgər bir ehtirasla ətrafındakı insanların özlərinin daha ağıllı və diribaş olduqlarını göstərmək üçün söylədikləri şablon ifadələri toplayırdı. Onlardan məşhur bir “Basmaqəlib fikirlər lüğəti” hazırlamışdı. Biz də bu addan istifadə edərək modern ağılsızlığın cəhalət deyil, basmaqəlib fikirlərdəki düşüncə çatışmazlığı mənasına gəldiyini deyək. Floberin kəşfi dünyanın gələcəyi üçün Marksın və ya Freydin ən heyrətamiz düşüncələrindən daha vacibdir. Çünki gələcəyi sinfi mübarizə və ya psixoanaliz olmadan da təsəvvür etmək olar; lakin onu kompüterlərdə qeydə alınan, kütləvi informasiya vasitələri ilə yayılan basmaqəlib fikirlərin çox yaxınlarda bütün orijinal və fərdi düşüncələri əzəcək, beləliklə, Modern Çağdakı Avropa mədəniyyətinin mahiyyətini boğmaq təhlükəsi yaradacaq bir güc olaraq qarşısıalınmaz şəkildə yüksəlişini nəzərə almadan təsəvvür etmək mümkün deyil.
Floberin Emmasını düşünməsindən, təxminən, səksən il sonra, əsrimizin otuzuncu illərində, başqa bir böyük roman yazarı Herman Brox modern romanın kitsch dəbinə qarşı çıxan, lakin sonda onun tərəfindən məğlub edilən cəsarətli cəhdlərindən danışacaqdı. Kitsch sözü, nəyin bahasına olur-olsun mümkün olduğu qədər geniş kütlələrin xoşuna gəlmək istəyən şəxslərin davranışını göstərir. Xoşa gəlmək üçün hər kəsin eşitmək istədiyini təsdiqləmək, basmaqəlib fikirlərin xidmətində durmaq lazımdır. Kitsch, basmaqəlib fikirlər səfehliyinin gözəllik və emosional dilə çevrilməsidir. Bizi öz halımıza acımağa məcbur edib, düşündüyümüz, hiss etdiyimiz adi şeylərlə həyəcanlandırır və gözlərimizi yaşardır. Əlli il sonra Broxun sözü, bu gün daha da gerçəkləşir. Bəyənilmək və bu yolla daha geniş kütlənin diqqətini çəkmək zərurətinə nəzərə yetirincə, kütləvi informasiya vasitələrinin estetikası qaçılmaz olaraq kitsch estetikası olur; və kütləvi informasiya vasitələri bütün həyatımızı bürüyüb içinə soxulduqca, kitsch bizim estetikamıza və gündəlik əxlaqımıza çevrilir. Son vaxtlara qədər modernizm basmaqəlib fikirlərə və kitsch-ə qarşı, sistemin tərəfində olmayan bir qiyam mənasına gəlirdi. Bu gün modernlik kütləvi informasiya vasitələrinin fövqəladə canlılığı ilə qarışdırılır və modern olmaq günlə ayaqlaşmaq, sistemə uyğunlaşmaq və üzüyolanın da üzüyolası olmaq üçün dəlicəsinə səy göstərmək mənasına gəlir. Modernlik kitsch qılığına bürünüb.
Agelaste-lar, düşüncə yoxsulu basmaqəlib fikirlər, kitsch, bunlar Tanrının gülüşünün əks-sədası kimi doğulan və həqiqətin açarının kimsənin əlində olmadığı, hər kəsin başa düşülmək haqqı qazandığı o ecazkar xəyali məkanı yaratmağı bacaran sənətin, üçbaşlı yeganə və oxşar düşmənləridir. Bu xəyali məkan modern Avropa ilə birlikdə doğuldu, Avropanın, ya da ən azı bizim Avropa xəyalımızın simasıdır, min dəfə xəyanətə məruz qalmış, amma yenə də hamımızı kiçik qitəmizdən çox-çox böyük olan qardaşlıq içində birləşdirəcək qədər güclü bir xəyalın. Amma fərdin hörmət edildiyi dünyanın (romanın xəyali dünyası və Avropanın həqiqi dünyası) kövrək və ölümlü olduğunu bilirik. Üfüqdə pusqu qurub bizi güdən agelaste orduları görünür. Mən xüsusilə bu elan edilməmiş və fasiləsiz müharibə dövründə, son dərəcə dramatik və amansız taleyi olan bu şəhərdə, sadəcə, romandan danımağa qərar verdim. Şübhəsiz, başa düşursünüz ki, bu, mənim üçün ciddi məsələlərdən qaçmaq üçün bir yol deyil. Çünki Avropa mədəniyyəti bu gün mənə təhdid altındaymış kimi görünürsə də, bu mədəniyyətin sahib olduğu ən dəyərli şeylər fərdə hörmət, fərdin orijinal düşüncəsinə və şəxsi həyatının toxunilmazlığına hörmət qıraqdan və içəridən təhdid edilirsə də, mənim üçün Avropa ruhunun bu dəyərli mahiyyəti, gümüş bir qutu içində romanın tarixinə, romanın müdrikliyinə əmanət edilmiş kimidir. Mən bu təşəkkür nitqimdə bu müdrikliyə hörmətimi bildirmək istədim. Amma artıq getmək vaxtı gəldi. Məni belə düşünən görüncə, Tanrının güldüyünü unudacaqdım, az qalsın.