“Şair və oxucu”
(Nobel nitqi)
Beş-altı yaşım olanda dünyanın ən yaxşı şeirini seçmək üçün fikrimdə bir yarışma təşkil etmişdim. Finala iki şeir çıxmışdı: Vilyam Bleykin “Balaca zənci uşaq” və Stiven Fosterin “Svanni çayı”. Nənəmin Lonq Aylendin cənub sahilindəki Cedarhast kəndindəki evinin yataq otağında Bleykin unudulmaz şeirini səsli yox, ürəyimdə oxuyaraq, Fosterin qüssəli nəğməsini də içimdə təkrarlayaraq var-gəl edirdim. Bleyki oxumağa necə başlamağım müəmmadır. Deyəsən siyasət və tarix kitabları, xeyli də roman olan evimizdə bir neçə şeir antologiyası da vardı. Ancaq mən Bleykin poeziyasını nənəmin eviylə eyniləşdirirəm. Nənəm kitab xəstəsi deyildi, amma evində Bleykin “Məsumiyyət və təcrübə nəğmələri” ilə yanaşı, əksəriyyətini əzbərlədiyim Şekspirin pyeslərindəki nəğmələrdən ibarət balaca bir kitabça da vardı. Şekspirin “Simbelin” pyesindəki nəğməni xüsusilə çox sevirdim, bircə misrasını başa düşməsəm də, onun utancaq, qorxaq bir uşaq olan mənə həyəcanlı gələn üslubunun, qafiyələrinin və əks-səda verən buyruqlarının cazibəsinə qapılmışdım: “Məzarına hamı hörmət etsin.” Mən də buna ümid edirdim.
Kimisə şərəfləndirmək, ona böyük mükafatlar vermək üçün təşkil edilən bu cür yarışmalar mənə təbii gəlirdi; oxuduğum ilk kitablar olan miflər və əfsanələr bu cür mükafatlarla dolu idi. Dünyanın ən yaxşı şairi olmaq, o yaşımda belə, mənim üçün ən böyük mükafat idi. Bu bacımla mənim tərbiyə olunmaq tərzimizlə bağlı idi: Fransanı xilas etmək (Janna Dark), radiumu kəşf etmək (Mariya Küri). İyerarxik düşünməyin təhlükə və məhdudiyyətlərini daha sonra anlamağa başladım, amma uşaqlıqda bir mükafata layiq görülmək mənə çox əhəmiyyətli gəlirdi. Dağın zirvəsinə çatmış, hər tərəfdən boyu görünən şəxs ordakı yeganə cəlbedici şeyə çevilir. Ondan bir az aşağıdakı şəxs görünmür.
Mövcud vəziyyətdə poeziya mənim üçün bu cür idi. Xüsusilə Bleykin necəsə xəyalımda tərtib etdiyim yarışmadan xəbərdar olduğunu hiss edirdim, əmin idim ki, nəticəni səbrsizliklə gözləyir. Öldüyünü bilirdim, amma hiss edirdim ki, yaşayır, mənimlə danışan səsini eşidirdim, özünü gizlətsə də, bu səs onun səsiydi. Təkcə mənimlə, ya da məhz mənimlə danışdığını hiss edirdim. Özümü seçilmiş, imtiyazlı görürdüm; üstəgəl, həmişə danışmağa can atdığım Bleyklə, Şekspirlə yanaşı, hal-hazırda söhbətləşdiyimi hiss edirdim.
Yarışmanı Bleyk qazandı, amma sonradan iki şeirin bir-birinə nə qədər oxşadığını gördüm; indi olduğu kimi o vaxt da kədər və həsrətlə yoğrulmuş insan səsi məni özünə çəkirdi. Yaşım ötdükcə, qayıdıb yenidən oxuduğum şairlər, mənə öz şeirlərində seçilmiş tamaşaçı qismində iştirak etdiklərim oldu. Səmimi, yoldan çıxaran, çox vaxt isə qapalı və məhrəm şeirlər. Onlar stadion şairləri deyildi, özləri özləriylə danışan şairlər də.
Bu razılaşma (pakt) xoşuma gəlmişdi, şeirin bəhs etdiyi şeyin həm vacib, həm də rahibə, yaxud psixoanalistə danışılanlar kimi şəxsi olmasını sevmişdim.
Nənəmin yataq otağındakı mükafatlandırma mərasimi gizli olduğuna görə mənə poeziyanın yaratdığı intensiv duyğuların davamı kimi gəlirdi: davamı kimi, pozulması yox.
Bleyk mənimlə balaca zənci uşaq vasitəsilə danışırdı; o, bu səsin gizli mənbəyi idi. Gözəgörünməz idi, eynilə balaca zənci uşaq kimi, ya da sadəcə dərrakəsi zəif, təkəbbürlü balaca ağ uşaq onu yaxşı görmürdü. Amma bilirdim ki, danışdıqları düzdür, fani, ölümlü bədəni işıqlı, saf bir ruha sahib idi; bunu bilirdim, çünki zənci uşağın dedikləri, ötürdüyü duyğular və təcrübələr ittihamsız idi, onda intiqam hissi yox idi, ancaq ölümdən sonrası üçün vəd olunmuş ideal dünyada necə var elə, olduğu kimi qəbul ediləcəyinə, böyük sevinc içində dəymədüşər olan ağ uşağı ani işıq selindən qoruyacağına inanırdı. Bu ümidin real olmaması, həqiqəti görməzdən gəlməsi, şeiri daha təsirli və daxilən daha siyasi hala gətirir. Zənci uşağın özündən aralı tutduğu, anasının onu qorumağa çalışdığı ağrı və haqlı qəzəb, oxucu, yaxud dinləyici tərəfindən hiss edilir; həmin oxucu uşaq olsa belə.
Hamının qabağında mükafatlandırılmaqsa, başqa mövzudur.
Həyatım boyunca böyük həvəs və ehtirasla oxuduğum şeirlərin hamısı bəhs etdiyim tipdə olub: səmimiyyətilə seçilən və gizli bir razılığa söykənən, dinləyicinin və ya oxucunun ordakı məhrəmliyə, ordakı fəryada həssaslıqla həmrəylik göstərdiyi şeirlər. Emili Dikinson belə yazırdı:
“Mən heç kiməm! Sən də heç kimsən?
Onda biz cütlüyük – heç kimə demə!”
Ya da Eliot:
“Gəl gedək, sən və mən,
Axşam göyə sərilmişkən
əməliyyat masasındakı narkozlu xəstə kimi…” – deyəndə skautlara çağırış etmir, cavabı oxucudan gözləyir. Məsələn, Şekspirin “Səni bir yaz gününə bənzətməkmi?” misrasının əksinə, Şekspir məni yaz gününə bənzətmir.
Bu parlaq ustalığa qulaq misafiri olmağıma icazə verilir, amma şeiri mənim varlığıma ehtiyac duymur.
Mənim cazibəsinə qapıldığım sənətdə kütləvi səs, yaxud hökmlər təhlükəlidir. Səmimi danışmağın riski şeirin və oxucunun gücünə güc qatır. Poeziyanı qaçılmaz şəkildə müdafiə etmək, ya da onun hörmətini qorumaq oxucu vasitəsilə mümkündür.
Əgər cəmiyyət şairi açıq formada sürgün etmək, yaxud görməzdən gəlmək əvəzinə, onu alqışlayır və ucaldırsa, həmin şairin başına gəlir? Məncə, bu şair özünü təhdid altında, küncə sıxışdırılmış hiss edəcək.
Dikinson şeirlərində bu məsələdən danışır; həmişə yox, amma tez-tez.
Cavanlıqda Emili Dikinsonu böyük ehtirasla oxumuşam. Adətən gecə gec saatlarda, hamı yatandan sonra, qonaq otağındakı divanda.
“Mən heç kiməm! Sən kimsən?
Sən də heç kimsən?”
O vaxtlar oxuduğum, hələ də təqdir etdiyim şeirində dediyi kimi:
“Onda biz cütlüyük – heç kimə demə!
Sürgün edərlər bizi, bilirsən də…”
Orada, divanda oturarkən, Dikinson məni seçmişdi, ya da məni tanımışdı. Biz seçilmişlər görünməzlikdə bir-biriylə çiyin-çiyinə yoldaşlıq edirdik və təkcə ikimiz bunun fərqindəydik. Biz dünyanın gözündə heç kimiydik.
Lakin bizim kimi bir ağac kötüyünün altını sığınacaq sayanlar üçün sürgünün mənası nədir? Sürgün kötüyün yerindən tərpədilməsidir.
Burada Emili Dikinsonun gənc qızlar üzərindəki zərərli təsirindən bəhs etmirəm. Mən Dikinsonun ictimai həyata şübhəylə yanaşmasından, onu həssaslığı məhv edən ümumiləşdirmə, tərəfli həqiqətlərin səmimiyyətə və dürüstlüyə qalib gəldiyi müstəvi kimi görməsindən danışıram. Məsələn, təsəvvür edək ki, Dikinsonun adamı yoldan çıxaran səsinin yerinə məhkəmənin, hakimin səsi keçib: “Biz heç kimik, bəs sən kimsən?” Qəfildən cümlənin mesajı pisləşir.
8 oktyabr səhəri özümü burda bəhs etdiyim təlaşa qapılmış şəkildə görmək məni heyrətləndirmişdi. İşıq çox parlaq, miqyas çox böyük idi.
Biz – yazı adamları, çox güman ki, daha çox insana çatmağı arzulayırıq. Ancaq bəzi şairlər daha çox insana çatmağı böyük auditoriyaya çıxmaq kimi, yəni məkan kontekstində qavramırlar. Onlar daha çox adama çatmağı yavaş-yavaş, sırayla, gələcəkdə reallaşacaq məsələ kimi dərk edirlər. Oxucular isə qəribə və təsirli şəkidə həmişə bir-bir, tək-tək gəlirlər.
İnanıram ki, İsveç Akademiyası mənə bu mükafatı verərkən, kütləviliyin zaman-zaman çoxalıb sıxışdırdığı, ancaq heç vaxt yerinə keçə bilmədiyi fərdi, məhrəm səsi şərəfləndirib.
Luiza Qlük və Barak Obama
Noktrün
Dünən axşam anam öldü,
heç vaxt ölməyən anam.
Havada qış vardı,
Hələ neçə ay qalsa da,
Qış havadaydı.
Mayın onu idi.
Arxa bağçamızda
Sünbül və alma ağacı çiçəklədi.
Eşidirdik,
Mariya Çexoslavakiya mahnıları oxuyur? –
O qədər təkəm ki –
bu mahnılarla.
Anamsız, atamsız
Elə təkəm ki –
Onlarsız bomboşdur elə bil beynim.
Qoxular yox oldu bu yer üzündən;
Qablar qalaqlanıb əl-üz yuyanda,
yuyulub, amma ki, yığılmayıblar.
Dolunay altında
Yuduqlarını qatlayardı Mariya;
Tarıma çəkdiyi çarşaflar
qurumuş, bəyaz ay işığından düzbucaqlılara çevrilərdi.
O qədər təkəm ki – bircə təsəllim
mahnılarla darmadağın olmaqdır.
Bu, mayın onunda idi,
səkkizində, doqquzunda olduğu kimi.
Anam öz yerində yuxuya getdi,
Qolları iki yana açılmış halda,
və onların arasındakı başı tarazlıqda.
Fantaziya
Sənə bir şey deyəcəm: hər gün
insanlar ölür. Və bu hələ başlanğıcdır.
Hər gün yas yerlərində yeni dullar doğulur,
yeni yetimlər. Əllərini cütləyib otururlar,
yeni həyatlarıyla bağlı qərar verməyə çalışırlar.
Sonra məzarlıqdadırlar, bəziləri
ilk dəfədir. Ağlamaqdan qorxurlar,
bəzən ağlamırlar. Kimsə əyilir,
indi neyləməli olduğunu deyir, belə ki,
bir neçə kəlmə demək, ya da
açıq məzara torpaq atmaq.
Bundan sonra hamı evə qayıdır,
qəfildən ziyarətçilərlə dolu evə.
Dul qadın divanda çox təmtaraqla oturur,
buna görə də insanlar ona yaxınlaşmaq üçün sıraya girir,
bəziləri əlini tutur, bəzilərisə onu qucaqlayır.
O, hamıya deyəcək söz tapır,
onlara təşəkkür edir, gəldikləri üçün təşəkkür.
Ürəyində onların getməsini istəyir.
Məzarlığa geri qayıtmaq istəyir,
yenidən xəstənin otağına, xəstəxanaya. O bilir ki,
bu, mümkün deyil. Ancaq bu onun yeganə ümididir,
geri qayıtmaq arzusu. Çox yox,
evliliyə qədər yox, ilk öpüşə qədər.
Etibarsız natiq
Məni dinləməyin, qəlbim qırıqdır.
Heç nəyə obyektiv baxa bilmirəm.
Özümü tanıyıram, dinləməyi öyrənmişəm psixiatr kimi.
Ehtirasla danışmağa başlayan kimi
Çox etibarsız oluram.
Bəli, bu, çox kədərlidir: həyatım boyu təriflənmişəm
Ağlıma, dil qabiliyyətimə, fəhmimə görə –
Axırı hamısı puç oldu –
Özümü görə bilmirəm.
Qapının ağzında durarkən, bacımın əlindən tutarkən.
Buna görə də hesabat verə bilmirəm
Qolunun bitdiyi yerdəki yaralar üçün…
Fikrimcə, görünməzəm: Buna görə də təhlükəliyəm.
Mənimkimilər – yəni fədakar görünənlər,
Biz şikəstik, yalançıyıq:
Biz həqiqət naminə
göz ardı edilməlilərik.
Mən susanda üzə çıxır həqiqət.
Açıq səma, bəyaz iplik kimi buludlar.
Altlarında balaca boz bir ev. Qıpqırmızı
və çəhrayı azaliya çiçəkləri.
Həqiqəti eşitmək istəyirsənsə, qapalı olmalısan
böyük bacına, uzaqlaşdırmalısan onu:
Mən dərin iztirab içində yaşarkən
Onun davranışlarının bütün funksiyası dəyişib artıq.
Buna görə də etibar etmək olmaz mənə.
Çünki ürəkdəki yara
ağıldakı yara deməkdir əslində.
Kirkanın kədəri
Axır ki, özümü sizin arvadınıza
bir tanrı kimi tanıtdım, öz evində,
İtakada; bədəni olmayan
bir səs: bir anlıq toxumağını saxladı,
əvvəl sağa,
sonra sola baxdı,
ümidsizcəsinə səsi mənbəyinə qədər
izləməyə çalışdı: bilmirəm,
toxuma dəzgahının başına qayıdacaqmı
artıq bildikləriylə?
Onu bir də görəndə
Deyərsən ki, tanrılar belə sağollaşır:
Əgər əbədiyyətə qədər onun fikrində qalacağamsa,
Sənin həyatında da qalacağam əbədiyyətə qədər.
Kirkanın gücü
Heç kimi donuza çevirməmişəm.
Bəzi insanlar
donuzdur onsuz.
Mən, donuz kimi
görünməklərinə kömək etmişəm.
Xarici görünüşün iç üzü gizlətdiyi
Sənin dünyandan bezmişəm.
Adamların pis adamlar deyildi;
İntizamsız yaşamaq onları bu hala saldı.
Mənim və xanımlarımın himayəsində
çox şirin görünürlər, donuz görkəmində.
Sonra sehri tərsinə çevirdim, yaxşılığımın da
gücüm qədər böyük olduğunu görəsən deyə.
Gördüm ki, burada xoşbəxt ola bilərdik
Qadınlar və kişilər kimi, ehtiyaclarımız sadə olarsa.
Eyni anda sənin getməyini də gördüm
Ağlayıb-çağlayan dənizə tərəf
Məndən cəsarət alan adamlarınla birgə.
Elə bilirsən bir-iki damcı göz yaşı məni üzəcək?
Dostum, hər sehrbaz ürəyində praqmatikdir;
Öz sərhədləriylə üzləşməyənlər mahiyyəti anlaya bilməz.
Səni sadəcə burada saxlamaq istəsəydim,
əsir kimi də saxlaya bilərdim.
Xoşbəxtlik
Qadınla kişi bəyaz çarpayıda uzanıblar.
Səhərdir. Bir azdan oyanacaqlar.
Yanlarında bir vaza dolusu
Bəyaz zanbaq, gün işığı
dolur boğazlarına.
Kişinin qadına tərəf çevrilməsinə baxıram
sanki sakitcə adını pıçıldayacaq
qadının ağzının dərinliyinə –
Pəncərə kənarında
bir dəfə, iki dəfə,
bir quş oxuyur.
Qadın tərpənir.
Kişinin nəfəsiylə dolur bədəni.
Gözlərimi açıram; mənə baxırsan.
Günəş az qala
otağımızın üstünə düşür.
Üzünə bax, deyirsən,
Üzünü bir güzgü kimi
üzümə tutaraq.
Necə də sakitsən. Və yanan çarx
astaca keçir üstümüzdən.
Balkon
Elə bu cür bir gecəydi, yaz sonu
Balkonlu bir otaq tutmuşduq, yadıma gəlir,
neçə gün, neçə gecə? Beş olar, artıq yox.
Bir-birimizə toxunmasaq da sevişirdik.
Balaca balkonumuzda dayandıq yaz gecəsi,
uzaqlardan insan yaşantılarının səsi gəlirdi.
Tac qoymağa hazır hökmdarlar kimiydik
Qarşımızda da itəatkar xalqımız. Aşağıdan
radionun səsi gəlirdi, o vaxtacan eşitmədiyimiz bir ariya.
Bir nəfər sevgidən ölür, xoşbəxtliyi əlindən alınıb
Tənhadır indi, yoxsullaşıb, gözəlliyi yoxa çıxıb.
Dözülməz bir kədərin, təcridin və dəhşətin vəcd dolu notları,
Yüksələn fiqurların astagəl frazalarına dirənmək mümkün deyil–
Qaranlıq suların üstündə üzürlər
Vəcd kimi.
Bu cür kiçik səhv. Və uzun illərdən sonra
o gecədən yadigar qalan yeganə şey, o otaqda keçən saatlardı.
Tərcümə: Qismət
/artlogos.az/
