Sim-sim.az Xalq yazıçısı Kamal Abdullanın “Mənim Füzulim” kitabı haqda Aqşin Yeniseyin yazısını təqdim edir.
Kamal Abdullanın “Mənim Füzulim” kitabı ilə söhbətlər
“Mənim Füzulim”… “Sənin Füzulin”… “Onun Füzulisi”… nəhayət, “Bizim Füzulimiz”.
Monteskyödən güc alan materialistlər, dünyakarlar iddia edirlər ki, mənəvi, irsi coğrafiyamız fiziki coğrafiyamızın törəməsdir. Zaman ötdükcə iqlimlə birlikdə hiss olunmadan təzələnən inanclarımızın, ehkamlarımızın, ruh dediyimiz rudmentar qədim kimliyimizin yaradıcısı dünya şöhrətli Tanrı deyil, adi qum səhrasıdır, qar çöllüyüdür, bozqır təpəliyidir.
Nə gözəl idealist bir materializm! Xislətimizin əbədi küləklərdən yaranması… inancımızın qumdan cücərməsi… sevgimizə ucsuz-bucaqsız meşələrin, nifrətimizə keçilməz səhraların səbəb olması…
Necə şairanə bir rasionalizm!
Homeri, Nizamini, Servantesi, Füzulini, Tolstoyu ayrı-ayrı etnik-mədəni iqlim tipləri kimi yaradan və ayrı-ayrı xalqların mənəvi-ruhani vətəninə, irsi-irqi ərazisinə çevirən bir hikmət… Etik-estetik dünyamızın, dünyakarlığımızın qlobusunu bütövləşdirən möhtəşəm rəng müxtəlifliyi…
Azərbaycanda yaşamaq Füzulidə yaşamaqdır.
Bu yay Bakıdan Ankaraya gətirdiyim kitabların sırasında Kamal Abdullanın “Mənim Füzulim” kitabını da bu düşüncənin təsiri altında oxuyanda onu da kəşf etdim ki, Füzuli bizim bu dünyada mənəvi vətənimiz olmaqla yanaşı, başqa dünyalara açılan qapımız, gedən yolumuzdur. Füzuli bizi ağlaya-ağlaya qarşılayır, gülə-gülə yola salır. Bu yazımız da Kamal Abdullanın haqlı olaraq özününküləşdirdiyi ağlayan və gülən Füzuli haqqında olacaq.
Kitabda müəllifin Füzuliyə, az qala, öz müasiri kimi ərk etməsi, klassik dünyanın ruhani dincliyi ilə modern dünyanın şübhəçi nadincliyini üz-üzə qoyması Füzuli ilə birbaşa unsiyyətə girə bilməkdən ötrü onu öyrəşdiyimiz klassik şair obrazından cıxarmaq cəhdidir, məncə. Məşhur “dəmir ayaqlı” arxeoloq Albert Li kosmok texnologiyaları kullanaraq torpağın altında günahlarının cəzasını çəkən qədim şəhərlərin ölümqabağı görüntüsünü yenidən bərpa etdiyi kimi, bu kitabda da biz modern intellektual imkanlar hesabına Füzulinin yeni “bədii-fəlsəfi biopsiyası” ilə tanış oluruq; klassik cavablar modern sualların hücumuna məruz qalır. Müəllif Kurt Vonnequt kimi zamanı geridən əvvələ qaytarır, bizi akademik totalitarizmin əbədi qocalığa məhkum etdiyi Füzulinin Məhəmməd olduğu gənclik və qarğıdan at mindiyi uşaqlıq illərinə aparır. Füzulinin gəncləşdirilməsi, uşaqlaşdırılılması prosesindən dərhal universal bir nəticə əldə edirik; sənət, gözəlliyin özü kimi həm də zamana qarşı müqavimətdir, dirənişdir; sənət gözəlliyin zamana qarşı qiyamdır; məhv olacağını bilə-bilə gözəlliyin zamanla döyüşə atılmasıdır. Gözəllik anadangəlmə şəhidlikdir!
Yenilik ölü zamanın dirilməsidir. Necə ki, arxeoloq Li ölü şəhərlərlə yanaşı, onların ölü zamanlarını da dirildir. Eləcə də, Kamal Abdulla Füzulinin gəncliyinə, uaşqlığına qayıtmaqla onun zamanını, “unudulmuş köhnəliyini” diriltməyə cəhd edir. Sənət həm də gözəlliyin özü kimi zamanla əylənə bilməkdir.
Qoy bunu da deyim, ürəyimdə qalmasın; klassiklərdən yazmaq asandır, çünki zamanın müqavimətini hiss etmirsən. Klassiklərdən yazmaq çətindir, çünki haqqında yazdığın elə zamanın özüdür. Füzuli artıq zamana qarışmış, zamanlaşmış şəxsiyyətdir, zamanın özüdür, heykəlidir. İnsan torpağa, məkana qarışdığı kimi, gec-tez zamana da qarışır və milyonlar bu qarışıq(lıq)da itkin düşdüyü halda, bəziləri qarışdığı məkanın, içində əridiyi zamanın adına, ünvanına çevrilir. Füzuli bu mənada gömüldüyü məkanın, zamanın ünvanıdır, özüdür.
Klassiklərdən yazmağın iki çəmi var; birində şələni-şüləni yığışdırıb özün klassikin zamanına yollanıırsan, digərində cəsarətini toplayıb onu öz zamanına dəvət edirsən. Birincidə gedib qayıtmamaq var, ikincidə çağırıb pərt olmaq. Adətən, yazıçılar yollanırlar, alimlər dəvət edirlər. Şairlər isə həm yollanırlar, həm dəvət edirlər.
Kamal Abdulla “Mənim Füzulim” kitabında Füzulinin zamanına yollanmağa, sanki, bir az ehtiyat edir, elə bil, Füzuli ilə üz-üzə gəlməkdən çəkinir, əvvəlcə onun necə biri olduğunu öyrənmək istəyir, buna görə də yola çıxmazdan öncə bu suallara cavab axtarır: “…istəyirəm biləm ki, uşaqlığında, yeniyetməliyində, nəhayət, gəncliyində nə cür biri olub, yoldaşları, dostları, yaxınları ilə nə barədə söhbət edib, kiminləsə yumruq davasına çıxıb, ya çıxmayıb?” Hətta hirsli vaxtında (Füzulinin) evdə arvadına nələr dediyini, qarşılığında nələr eşitdiyini də bilmək istəyir. Çünki hər bir şairin qənimi əvvəl öz arvadıdır, sonra yerdə qalanlar.
Nəzərə alsaq ki, Füzulinin uşaqlığı ilə tanışlıq Ağqoyunlu, gəncliyi ilə görüş Səfəvilər, qocalıq illərinə baş çəkmək isə Osmanlı dövlətinə səyahət etmək deməkdir, Kamal Abdullanın cavab axtardığı bu suallar heç də xırda görünməz.
Füzulini tanımaq böyük bir tarixi, uzun bir zamanı tanımaqdır; Füzuli öz ziyarətçisini bəri başdan öz zamanının böyüklüyü ilə qorxudur; onu özünün üç imperiyanın tarixinə şərik olan taleyi ilə yola çıxmadan öncə bir daha düşünməyə vadar edir.
Füzulini bilməkmi doğrudur, hiss etməkmi? Dövrlər dəyişdikcə xalis sənət bilinənmi olur, hiss edilənmi? Bu gün hansı daha aktualdır, bilinən Bethovenmi, bilinən Kafkamı, bilinən Bəhlulzadəmi, yoxsa hiss olunan Bethovenmi, hiss olunan Kafkamı, hiss olunan Bəhlulzadəmi?
Alim Kamal bu sualın cavabında şair Kamala uduzur, uduzmalıdır da; çünki sənət bilinən deyil, hiss olunandır, sadəcə, geci-tezi var.
İndicə Səttar Bəhlulzadənin adını təsadüfən çəkmədim; şair Kamal Abdulla kitabı başdan-başa dahi rəssamın çəkdiyi Füzulinin və onun özündən daha çox məşhur olan aşiq-məşuqlarının gözüyumulu təsvirləri ilə bəzəməklə hermenevtik dillə oxucuya işarə edir ki, ona hiss etdiyi Füzuli maraqlıdır. Çünki bu gözüyumulu tərk-dünya şəkillər Səttar Bəhlulzadənin bizə vəsiyyətidir; Füzuli dünyasına ancaq gözüyumulu halda, hisslərin, duyğuların əl havasına, fəhmin kor gözü ilə daxil ola biləcəyimizi söyləyən vəsiyyəti.
Və şair Kamal Füzulini bilmək yox, hiss etmək istəyir. Ya da bu cümləmizə belə bir əlavə edək; şair Kamalın dediyi “Mənim Füzulim” onun bildiyi deyil, hiss etdiyi Füzulidir.
Bu iki cümləni Füzuli özü oxusaydı, çox güman törəmələri ilə qürur duyardı, çünki Füzuli özü də dərk etdiyindən çox hiss etdiyinin şairidi. Nəyi dərk edirsə, onu həm də hiss edir, nəyi hiss edirsə, onu həm də dərk edir. Füzulinin dərk etdiyi ilə hiss etdiyini bir-birindən ayırmaq çətin məsələdir. O, bir şair olaraq hissin zəkası, zəkanın hissidir. Kant, Füzulini oxumuş olsaydı, “hissin çiy materialını fikrin hazır məhsuluna çevirməyin” necə baş verdiyini öz gözləri ilə görmüş olardı; əgər Füzulini tanısaydı “transsendental estetika” ilə “transsendental məntiqin” bir vücudda sülh içində necə yaşadığına, yəqin ki, mat qalardı. Bu paraqrafa bir azdan yenidən qayıdacağıq.
Şairi bilməklə hiss etmək arasında olan fərq, günəşin özü ilə tablodakı şəkli arasındakı fərq qədərdir.
Füzulini bütün şəkillərdə gözüyumulu çəkməklə Səttar Bəhlulzadə də bizim burada dediklərimizə gözdən itdiyi yamacların arxasından hay verir. Bəhlulzadənin fırçası göstərir ki, Füzulinin özünə də gördüyü dünya maraqlı deyildi, o da hiss etdiyi dünyanın şairi idi. Kamal Abdulla onu doğru yerdə axtarır. Eşqin məkanında hamı kordur, gözüyumuludur!
Elə “Mənim Füzulim” kitabındakı müəllif də gözüyumuludur, “Füzuli xatırlayır” sərlövhələri ilə xatırlayan Füzulini xatırlayır. Yeri gəlmişkən, kitabda şair Kamalın Füzulisi üç halı ilə təsvir olunub; xatırlayan, səsləyən və inanan Füzulilər. “Füzulinin hansı halı daha şairanədir”, soruşan olsa, mən xatırlayan Füzulini, gözüyumulu şairi seçərdim.
Xatırlayan Füzuli əfsanədi. Əfsanə nədi? Bəşərin xatirəsi. İnsanlığın sənədləşdirib tarixə çevirmək istəmədiyi taleyi. Bizim xatirələrimiz də öz əfsanələrimizdir. Başımıza, canımıza gələn o şeyləri xatirəyə çevirib yaddaşımızın bir küncündə gizləmişik ki, onların ruhunda bir əfsanəlik, dəlilik, divanəlik vardı. Hansı qadındı xatırladığımız? Bizdən çox öz əfsanəsinin hayında olan; Hansı dostdur unutmadığımız? Bizi öz həyat əfsanəsinə şərik edən. Füzuli də Məcnunu öz keçmişi kimi xatırlayır; bəlkə, Leylini də unuda bilmədiyi sevgilisi kimi. Məcnun da, bəlkə, keçmişdəki Füzulidir, Füzuli Məcnunda öz gəncliyini, dəli-divanə vaxtlarını xatırlayır; şair olmağa başladığı vaxtları. Şairlik dərk olunmus dəlilikdir.
Şərqdə Füzulini yaradan şey Qərbdə Servantesi yaratdı. Qərb modern dünyaya dəliliyin kəşfi ilə (Servantes) daxil olur və səfehliyin kəşfi ilə (Flober) bu dünyanı gözəlləşdirir. Milan Kundera çəkinmədən Floberin kəşf etdiyi Avropa axmaqlığını XIX əsrin bütün elmi-texniki ixtiralarından uca tutduğunu söyləyir. Servantesin, Didronun, Floberin, Kafkanın, Hasekin və s. müəlliflərin roman qəhrəmanlarında Məcnunun dəliliyinə, səfehliyinə bənzər çox şey var. “Qəsr”də giriftar olan K. ilə eşqdə giriftar olan Məcnunu birləşdirən hər iki qəhrəmanın düşdükləri vəziyyətə mübtəla olduqdan sonra onu tale kimi yaşamaları, məhkumluqlarından şikayət etmək əvəzinə, məmnun olmalarıdır. Qərbdə qəsrdə məhkum olan, Şərqdə eşqdə məhkumdur. Don Kixot da, K. da, Məcnun da eyni naməlumluğun dustağı, ortağıdırlar.
Məcnun həm də Məmnundur!
Məcnun həm də Məğmundur!
Eynən Don Kixot kimi, K. kimi.
Klassik Qərb romanı həqiqəti komediya ilə faciənin vəhdətində axtarır. Bu da dəlilərdə və axmaqlarda üzə çıxır. Məcnuna üz tutmaqla, əslində, Füzuli öz çağının bədii-fəlsəfi estetikasını yaxalamış olur. Məcnunun komedik tərəfi məmnunluğudur, ancaq Füzuli Məcnuna gülməyi əfsanənin çölünə da daşıyır; “Məndə Məcnundan füzun asiqlik istedadı var, aşiqi-sadiq mənəm Məcnunun ancaq adı var” deməklə qəhrəmanını ironiya hədəfinə çevirir. Məcnunda fəryadla başlayan Füzulidə gülüşlə, ironiya ilə başa çatır. Bu beytin enerjisindən də hiss olunur ki, Füzuli Məcnunun bir asiq kimi məğmunluğundan incikdir, o, Məcnundan daha hüdudsuz dəlilik, daha sərhədsiz divanəlik umur. Məcnunu bir az da Don Kixot kimi cəsur, K. kimi şən görmək istəyir, nümunə olaraq da ona göstərmək üçün gücü özünə çatır. Çünki Avropanı bir-birinə qatan məğmun və məmnun Don Kixotdan xəbərsizdir.
Məğmunluq və məmnunluq Məcnunda vəhdətdə olan faciə və komediyadır. Bunun nə demək olduğunu daha aydın başa düşmək üçün bir ədəbiyyat mömini olaraq kitab açmalıyıq; Mixail Baxtinin “Karnavaldan romana” kitabını. Baxtin klassik romanın dilinin Avropa karnavallarının azad dili olduğunu söyləyir bu kitabında; Orta əsrlərdə Avropa xalqlarına krallar tərəfindən ancaq karnavallarda istədiklərini danışmağa icazə verilirdi. Bu satirik, ironik, əylənən və əyləndirən azad dil mövsümi idi, karnavallar xaric, ilin başqa vaxtlarında bu dil qadağan idi. Karnavallar öz zamanlarında, bir növ, söz və fikir azadlığının meydanı idi. Xalq karnavallarda öz gündəlik faciələrini bu azad dil vasitəsilə komediyaya çevirir, qəhqəhənin dili ilə qorxularını ələ salırdılar.
Baxtinə görə, karnavalların bu azad dili romanı və romanın dilini yaratdı, eyni zamanda, həqiqəti faciənin və komediyanın vəhdətində tapan karnaval estetikasını da ona bir miras olaraq ötürdü. Təsadüfi deyil ki, “roman” sözü fransızcada “xalqın danışdığı dil” mənasında işlənirdi. Klassik “roman gülüşün qorxu üzərində qələbəsi idi”.
Füzulinin Məcnunu da öz zəmanəsinin insan azadlığını məhdudlaşdıran qadağalarına qarşı dirənən, gan paissiv, gah aktiv müqavimət göstərən bir dil hadisəsidir. Məcnun təkbaşına bir karnavaldır. Müsəlman şərqinin gülən, güldürən deyil, ağlayan, ağladan karnavalı. Məncə, avropalı oxşarından fərqli olaraq onun üzünün heç vaxt gülməməyinin səbəbi də qitədəki təkliyidir, təklənmişliyidir. Füzulinin özü kimi. Bu mənada Füzulinin özü də Məcnunun tayıdır. Füzulidə olan, Məcnunda olmayan, yaxud Məcnunda olub Füzulidə yeri görünən nə var axı? Dünya ədəbiyyatında bir-birinin həyatına, taleyinə bu qədər daxil olan ikinci bir müəllif-qəhrəman çütlüyü varmı?
Füzuli və Məcnun cütlüyü müsəlman şərqinin Don Kixotu və Sanço Pançosu deyilmi? Şərq insanının azadlıqlarını boğan tabulara, qadağalara qarşı qiyam edən gözüyaşlı ağıldankəm cəngavər Məcnun və ona yazığı gələn ağıllı qoca “yavəri” Füzuli. Bizim mübarizənin də Rosinantı var, amma ağacdandır, qarğıdan atdır; “Tifl həm cövlan edər, amma ağacdan atı var”. Bizim mübarizənin qəhrəmanları da tifillərdir. Şərqdə həqiqət uğrunda döyüşənlər həmişə tifillər olur; bu, həmişə belədir; keçmiş, indiki, gələcək zamanı yoxdur. Tifilin minib cövlan etdiyi bu ağac atla da müsəlman şərqinin bədii-fəlsəfi portreti tamamlanır. Füzulinin yumoru son nöqtəni qoyur. Kamal Abdulla isə Servantesin Rosinantı ilə Füzulinin qarğı atını dal-qabaq, qarşı-qarşıya deyil, yan-yana qoymaqla Qərblə Şərqin ədəbi taleyini eyniləşdirir.
Füzulidə yaşamaq həm də Şərqdə yaşamaqdır.
Gəldik Füzulinin ədəbi uzunömürlüyüynə. Mətndə üslubu yaradan (mənə görə) sözlərlə deyil, anlayışlarla düşünə bilmək bacarığı və vərdişidir. Müəllifi arxasınca salıb “dərələrdən sel kimi, təpələrdən yel” kimi aparan sözlər deyil, anlayışlardır. Necə ki, Məcnunu çöllərə salan qadın deyildi, sevgi idi.
Rus müstəmləkəçiliyi bizi anlayışlardan məhrum etdi, anlayışlar dünyasına girmək istəyirdinsə, mütləq rus dilini öyrənməliydin. Öz dilimiz “Lənkəranda limon sarı” kimi məlum həqiqətləri söyləməyə yarayırdı. Hətta bu gün də ədəbi mühitimizin üslubçuluğa qıcığı da anlayışlara olan qıcığımızın təzahürüdür. Üslub – etimoloji azadlıq məsələsidir, mənalarla oyundur. Biz əsərdə oyunun yox, axıcılığın, rəvanlığın, avamlığın heyranıyıq.
Bəs Füzulini altı yüz il yaşadan nədir? Dilimi? Xeyr, Füzulinin dövründə hamı o dildə yazırdı. Qəzəldəki ustalığımı? Xeyr, qəzəldə ustalıq şairdən çox qəlib hadisəsidir. Qəzəl ustaları sözün yox, qəlibin təəssübünü çəkirlər həmişə. Bəs Füzulini bu qədər uzunömürlü edən nədir? Mənə görə, bu üzünömürlülüyün səbəbi Füzulinin sözlərlə deyil, anlayışlarla düşünə bilmək bacarığı və vərdişidir.
Sözlər hisslərin, anlayışlar düşüncənin dilini yaradır. Füzulinin bir beytini açmaq irfani anlayışların dünyasına daxil olmaq deməkdir. Füzulinin dili bu gün “ölü dil”dir, o dildə indi nə yazan var, nə danışan. Amma Füzuli yaradıcılığı bu gün də, məsələn, bu dəqiqə də bizim evdə yaşayır, mənim kimi bir tifili qarğı atını minib onun qabağında cövlan etməyə həvəsləndirir. Bu diriliyin, dönə-dönə dirilmənin, yenilənmənin səbəbi Füzulinin üslubudur, anlayışlarla düşünə bilmə ustalığıdır.
Ancaq biz yuxarıda basıb-bağladıq ki, Füzuliyə bildiyi deyil, hiss etdiyi dünya maraqlıdır. Anlayış hiss edilən deyil axı, bilinəndir. Oxucunun gözünün önündə özümüzü dolaşdırdığımız bu tordan necə xilas olacağıq? Yenə yuxarıda “Hissin çiy materialını fikrin hazır məhsuluna çevirmək” ustalığından yazarkən Kantın adını boş-boşunamı çəkmişdik? Kant deyir ki, yaradıcılığın baş verməsi üçün hissə qavrayış və anlayış formalarını tətbiq etmək lazımdır. Gəlin Kantın özünəməxsus fəlsəfi diliylə dediyini biz bədii dilə çevirək. Yəni Kant deyir ki, qoxusunu hiss etdiyimiz bir gül özü-özlüyündə məkanı və zamanı olan qavrayış formasıdır. Bu ilkin halı ilə o, bizim zəkamızda, Platonun sözləri ilə desək, yalnız “hisslərin tör-töküntüsü”ndən başqa bir şey deyil. Biz bu “tör-töküntüdən” bir fikir yaratmaq üçün onu nizama salmalıyıq, bu isə zəkamızın ixtiyarında olan mənalandırma, hissi qavrayışdan anlayışa çevirmə mərhələsdir. Füzuli də öz yaradıcılığında bu işi görür, hiss etdiyi dünyanı yenidən mənalandırır. Füzulinin lirikası “hisslərin tör-töküntüsü” deyil, şairin yenidən mənalandırdığı anlayışların arxividir. Bu yeni mənalar bütövlükdə Füzulinin öz mənasını yaradır. İnsanların, hətta şairlərin, yazıçıların çoxu anlayışa, mənaya gedən yolda “hisslərin tör-töküntüsü” mərhələsində ilişib qalır.
Əbədi olan mənalardı, sözlər gec-tez dəyişir, yenilənir və unudulur.
Kamal Abdulla kitabının adını “Mənim Füzulim” çağırmaqla Füzulini yenidən mənalandırmağa cəhd edir, onun ömrünü uzadır. Oxucuların ömründən kəsib Füzulinin ömürünə calayır.