Siz bu mövqeyə qədər yüksəlmiş bir yazıçısınız və dayandığınız bu nöqtə çox mühüm bir məqamı özündə əks etdirir. Əsərlərinizdə ənənə anlayışına olan xüsusi yanaşmanız sizin üçün bu situasiyanı formalaşdırıb, Nobel alsanız da, almasanız da, vətənlə bütövləşmə məfhumu dəyərli əməyinizin, düşüncə dünyanızın məhsuludur. Bu ənənəçilik anlayışı sizdə necə kök salıb?
Mənim həyatım belə olub. Əslində məsələ çox sadədir, insan dil vasitəsilə düşünür, mən də uşaqlıqdan bu dilə xüsusi vurğunluqla bağlı olmuşam və bu dil beynimdə xüsusi bir ahəngə malik olub. Sosial həyat, əyləncə, hüzn, bunlar kimi bir çox şey bu dilin məndə oyatdığı inikasdan ibarətdir. Məsələn, bizdə mərsiyə verilən zaman oxunulan, “bəhri-təvil” adlanan və öz ritmi ilə nəzmə yaxın olan bir nəsr növü var. Bir dəfə Almaniyanın Erlangen şəhərində olanda Cənubi Afrikadan gəlmiş bir qaradərili görmüşdüm. Rep ifaçısı idi. Ona dedim ki, bu oxuduğun şey eynilə bizdəki “bəhri-təvil” kimidir. Məndən onun üçün bunu yazmağımı istədi, başa saldım ki, biz bu üslubdan yas mərasimlərində mərsiyə deyilən zaman istifadə edirik…Oxuyanların nəql etdikləri, onların dili və sintaksisi də məxsusi ritmə malik olur; qədim dövrlərdə dərvişlər Məşhəd, Təbriz və s. şəhərlərin bazarlarında gəzən zaman hər addımbaşı dodaqaltı beytlər zümzümə edərmişlər və bu beytləri elə oxuyarmışlar ki, həmin addımlarla həmahənglik təşkil etsin. Hər halda, mənim zehnim başdan başa bütün bu üslubları özünə həkk edib. Daha sonra teatr eşqi ilə Xorasandan durub Tehrana gəldiyim dövrə gəlib çıxırıq. Teatrının özünün də xüsusi dili və ifadəetmə tərzi var, mən də bu tərzdən faydalanaraq ciddi ədəbiyyata daha da yaxınlaşdım.
Yəni ədəbiyyata teatrdan gəldiniz?
Yox, bu mütləq şəkildə eynizamanlı olaraq baş verən bir hadisə deyildi. Əslində bu iki məfhum o qədər bir-birinə inteqrasiya olmuşdu ki, ayrılıqda hallandırmaq mümkün deyil. Daha sonra bu yazılarda, əsərlərdə dil sevgisi və insanların bir-birinə olan məhəbbətinin dərki anlayışı yer alırdı. Tehrana gəlməmişdən əvvəl oxuduğum ədəbiyyat daha çox indiki adı ilə “romantika” adlanan növdən idi. Uşaqlıqdan oxumağa çox marağım var idi və bu əsərləri indi də oxumağa davam edirəm. Daha sonra ciddi ədəbiyyata daxil olanda ki, burada Sadiq Hidayətin mənə çox köməyi dəyib, min tümən dəyərindəki dilin içərisinə daxil oldum. O vaxtlar bir çoxu tərcümədən ibarət idi. Cavanlığımda öz-özümə fikirləşirdim ki, görəsən fars dilinin ata-anasını haradan tapa bilərəm? Bu sualın arxasınca düşmək mənim üçün ucu bu günə qədər də uzanıb gələn baxış bucağı formalaşdırdı. Bilirsiniz, mən bu dilin istəklisi, vurğunu olmuşam, indi də eləyəm və yadıma gəlir ki, 1975-ci ilin martında həbs olunanda (həmin gün Qəzvin-Səngoruddakı tamaşa üçün səhnəyə çıxmalı idim, amma gedə bilmədim) və Müştərək Komitənin dindirilməsindən sonra Qəsr həbsxanasına göndəriləndə “Fars nəsrinin min ili” adlı kitab əynimdəki paltomun yan cibində idi. Təsadüfən məni normal kameraya (sözdə müvəqqəti nəzarət) göndərdilər və oradan məhkəmə binasının altında yerləşən kameraya aparılmağım üçün gözləməli oldum, həmin anlarda kitab cibimdə idi. Orada komitədən gətirilən digər uşaqlarla birgə gözləyirdik. Sözdə guya müvəqqəti nəzarət kamerasında idik və səkkizdən aşağı düşməmişdik. Həmin günün axşamı uşaqlara dedim ki, gəlin sizə üstümdəki bu kitabdan gözəl bir hekayə oxuyum və başladım Yusifin hekayəsini onlara nəql etməyə. Hekayəni oxuyan zaman oradakı insanlar arasında bircə Kəçuyi adlı kişi qəflətən ayağa qalxıb etiraz etdi və “sən inqilabi hekayə oxumalısan və s.” şəklində danışmağa başladı. Ona belə cavab verdim ki, “Sən bu hekayəni necə axı başa düşmürsən?! Buna “Məcid əhsənül qesəs” (Məcidin ən yaxşı hekayələri – tərc.) deyirlər.”
Həmişə demişəm, bizə Qacar dövründən üzərimizdə həddən artıq təsir buraxan bir neçə nəfər qalıb. Doktor Məhəmməd Müsəddiq, Əhməd Qəvamüddövlə, Abbas Mirzə, İrəc Mirzə və Sadiq Hidayət Qacar dövründən bizim üçün qalan mühüm adamlardır.
Bu Kəçuyi inqilabdan sonra Evin (Tehranda əsasən siyasi məhbusların saxlanıldığı məşhur həbsxana – tərc.) həbsxanasının rəisi təyin olunan Kəçuyi deyil?
Elədir ki, var. O, bu hekayəyə etiraz etdi. Yusifin hekayəsi bildiyiniz kimi, “Əhsənül qesəs” adlanan mifoloji, ibrani hekayədir. Lakin o vaxt hər şeyin inqilabi xarakterdə olması vacib məsələ idi!
Təbii ki, bir sıra ekstremistlər belə hesab edirlər ki, Quranın bəzi hissələrini hər kəs oxumamalıdır və məsələn, qadınların Quranın hamısını oxumağa haqqı yoxdur.
Doğrudan deyirsiniz?.. Mən bunu bilmirdim. İlk Pəhləvi dövründə də bəzi adamlar Məsnəvini çətinliklə tapırmışlar! Bunları eşitmişdim…
Maraqlı burasıdır ki, o sizə inqilabi hekayə oxumağınızı deyir, yəni sol tərəfin mövqeyini sərgiləyir.
İfrat sol yenə yaxşıdır. Ona dedim, bax dostum, əlimdə tutduğum bu kitab qədim ədəbiyyatdan bəhs edir; vərəqləri tikə-tikə olmuşdu, ona görə salamat qalan yerindən oxumuşdum. Nə isə, bu hadisəni boşlayaq, onu vurğulamaq istəyirəm ki, fars dili problemi hər yerdə mənim məsələm olub. Baxmayaraq ki, həbsdə olduğum dövrdə təhükəsizlik qüvvələri evimə basqın edib, boşaltmış və yoldaşımla uşağımı oranı zorla tərk etdirib qaynanamgilə getməyə məcbur etmişdilər, lakin qəlbim əsas üç məsələ ilə məşğul idi: Birincisi bu idi ki, “Səluçun boş qalmış yeri”ni zehnimdə artıq yazmışdım, ikincisi “Kelidər”i yenə zehnimdə davam etdirməkdə idim (yazıçının əsərləri – tərc.), üçüncüsü isə bu idi ki, şifahi xalq dilində olan deyimləri, ifadələri əlimə keçən ilk fürsətdə bir yerə toplamalıydım. Bu iş üzrə planı elə formalaşdırmışdım ki, “Sepahe Pişrəft” kimi dövlət orqanları qarşısında belə bir təklif irəli sürmək olardı: dildəki yad sözlər toplansın və hər söz üçün filan qədər məbləğdə pul ödənilsin və bu yolla alınma sözlərin hamısı İran adlı coğrafiyadan xaric edilsin və s. Uzun sözün qısası, bütün fikrim-zikrim dil və ədəbiyyatdan ibarət idi. Bir dəfə cənab Kərbasçi ilə (iranlı siyasətçi, dövlət adamı – tərc.) görüşəndə mənə dedi ki, biz səninlə eyni zindanda olmuşuq. Dedim, səbəbini bilmirəm, amma nədənsə sizi xatırlaya bilmədim. Dedi ona görə ki, gözün ancaq kitabda idi! Düz də deyirdi.
Həbsxanada qədim mətnləri mütaliə etdiyinizi və ya ədəbi-linqvistik debatlar apardığınızı, siyasi fəaliyyət göstərmədiyinizi nəzərə alsaq, solçu kimi qruplarla probleminiz olubmu?
Mənimlə heç kimin belə bir problemi olmayıb. Mən hamı ilə mehriban idim, həm də ancaq klassik ədəbiyyatı oxumurdum; bir çox kitablar, məsələn “Üçüncü reyxin yüksəlişi və tənəzzülü” kitabını oxudum, ikinci dəfə “Yüz ilin tənhalığı”nı oxumağa qərar verdim, lakin alınmadı. “Van Qoq”u ikinci dəfə oxudum. Bütün bunlara baxmayaraq, həbsxanada mənimlə bu və ya başqa mövzularda heç kim mübahisə etmədi. Çünki bəzən güzəştə getmələri, oradakıların problemlərini həll etmək üçün arada vasitəçilik edirdim.
Üzvü olmadığınız qruplara məxsus mütəşəkkil adamlar üçün?
Xeyr, orada olan dostlarım üçün. Həm də öz dindirmələrində filan adamın ümumiyyətlə, mütəşəkkil dəstə üzvü olmadığını qeyd etmişdilər.
Ümumən, ittiham nədən ibarət idi?
İttiham, ya da belə deyək, bəhanə ondan ibarət idi ki, niyə sizin kitablarınızı oxuyurlar və həbs etmək üçün evlərinə getdiyimiz adamların şəxsi kitabxanalarından sizin kitablarınız çıxır! Cavabında onlara bu kitabın çapı üçün özlərinin icazə verdiklərini demişdim. Amma düşünürəm, onlar özlərinin bildikləri səbəblərdən irəli gələrək məşhurları həbs etmək istəyirdilər.
Fars dilinə, Beyhəqi kimi alimlərə göstərdiyiniz diqqətin Xorasanlı olmağınızla bir əlaqəsi varmı?
Mən şovinist deyiləm. Amma fikrimcə, bunu heç kimin inkar edə bilməz və həqiqət budur ki, fars dilinin əsasları Xorasanda qoyulub. Əgər Hafiz, Sədi və bu qəbildən olanlar fars dilinin memarlıq quruluşunda gözəlliyin ifadə vasitəsi olan tağlardılarsa, Rudəki, Beyhəqi, Nasir Xosrov və Firdovsi isə bir sütun kimi bu dili zirvələrə yüksəldən şəxsiyyətlərdir. Nəticə etibarilə, onu deyə bilərəm ki, bu, Xorasanlı olmağımdan yox, bəlkə uşaqlıqdan bu dilin üslubu ilə bütünləşməyimdən qaynaqlanır. Məsələn, mən əgər indi desəm “vərneş qofteəm”, nə dediyimi başa düşməyəcəksiniz ki, mənası “bərneəş qofteəm” (mən artıq demişəm)dir. Mən bu tərkibləri həm anamın dilində, həm də Beyhəqidə, Nizamülmülkdə görmüşəm.
Hesab edirəm ki, Zəkaülmülk Füruği (məşhur ziyalı, pəhləvi dövründə İranın baş naziri – tərc.) Təqi Arani (məşhur iranlı professor kimyaçı, marksist siyasətçi – tərc.) qədər vacibdir və əksinə də həmçinin. Məşrutədən bu günə qədər bütün İran mütəfəkkirlərinin – istər sol olsun, istər sağ, istər orta – yalnız bir nigaranlığı vardı, o da İran və məmləkət məsələsi idi. Onlardan sadəcə biri Arani, biri də Zəkaülmülk olurdu.
Nasir Xosrov (şair, filosof – tərc.), Əttar ( şair, sufist – tərc.) və b. ilə ola bilər ki, məhz ortaq dil nöqteyi-nəzərdən daha dərin qohumluq əlaqələrinin mövcudluğunu hiss edirəm. Mənim bu sahədə nə müəllimim, nə də yol göstərənim olub. Nəsrlə yazılmış Şahnamə adlı bir əsərin olduğunu eşitmişdim. O vaxt bunun sadəcə şahnamələrdən birinin müqəddiməsi olduğunu belə bilmirdim. Kitab mağazasına gedib nəsrlə yazılmış Şahnamə almaq istəyirəm deyəndə mənə gülmüşdülər, ancaq illər sonra məsələnin nə yerdə olduğunu başa düşə bilmişdim. Uzun sözün qısası, cavanlıqdan bu yana həmişə bu dilin kökü, etimologiyası kimi məsələlərlə maraqlanmışam. Çünki mənim cavanlığımda Sadiq Hidayətin əsərlərində ciddi şəkildə təsvir olunan çox səthi küçə-bazar dilindən istifadə olunurdu. Sadiq Hidayət isə bu dili millətin tənqid oluna bilən tərəflərindən birinə çevirmişdi; amma çoxları bu üsulu və onun təqlidini ədəbiyyat üçün model halına gətirdilər. Mən bu prosesə çox tərəddüdlə yanaşırdım. Yəni niyə deyə sual edirdim. Məgər fars dilinin əhatə dairəsi yalnız bu çərçivə ilə məhdudlaşır?
Yəni Hidayətin dilindəki elementlərə görə…
Sadiq Hidayətin dilini imitasiya edənlərin dilindəki əlamətlərə görə.
Sizin ortaya qoyduğunu işlər çoxtərkibli və müxtəlif ifadələrlə zəngindir. Orada bəzən azişlənən ifadələrə də rast gəlmək olur, bəlkə də oxucu sizin farsdilli dünyanızla tanış olmalıdır.
Tanış olsa, nə xoş. Əlbəttə, mən təhkiyəmlə hər hansı bir problemi olan oxucu nə görmüşəm, nə də eşitmişəm. Dediyim kimi, həbsdə olduğum iki il ərzində başqa şeylərlə yanaşı, fars dilində itib-batmış sözləri ortaya çıxarıb qeydə almaq planım da var idi.
Yəni akademik bir iş ortaya qoymaq istəyirdiniz.
Əlbəttə. Bu mütləq edilməlidir. Doktor Sadiqinin bu işlə artıq məşğul olduğunu eşitmişdim. Cəmiyyətdə insanlar dil vasitəsilə bir-birlərinin problemlərini həll edirlər. Amma bizim çox uzun ömür sürən feodal tipli cəmiyyətimiz və onun yaratdığı qapalı dünya bir-neçə onilliklər əvvələ qədər daha çox kəndlərdə yaşayan insanların fikir mübadiləsi aparmaları üçün müəyyən çərçivə daxilində spesifik ifadələrin, terminlərin formalaşmasına səbəb oldu. Fikrimcə, bu spesifik ifadələr hamısı toplanmalı, ələk prosesindən keçirilib dilin inkişafında köməkçi amil rolunu oynamalıdır. İran xalqlarının dilində əksəriyyəti yalnız şifahi olaraq, pərakəndə şəkildə mövcud olan bu sözlər toplanılıb, yazıya alına bilsə, bir mədəniyyət nümunəsi kimi dilin əhatə imkanlarını genişləndirə bilər. Bu şərait bu gün də var.
Bu o deməkdir ki, Əhməd Şamlunun (şair-tədqiqatçı – tərc.) və ya Əbulhəsən Nəcəfinin (dilçi-tərcüməçi – tərc.) ərsəyə gətirdiyi əsərlər sizin istədiyiniz əhatəliliyə malik deyil?
Yox, niyə ki?! Amma onların verdikləri nümunələrin böyük əksəriyyəti bizim kitablarımızda mövcuddur. Mən şifahi xalq ədəbiyyatını nəzərdə tuturam, elə sözlər, ifadələr, zərb-məsəllər var ki, onlara bəlkə də indiyə qədər heç bir kitabda rast gəlinməyib və bunlar, əlbəttə, Şamlu və Nəcəfinin gördükləri işlərin dəyərini qətiyyən azaltmır.
Sizin İran klassik ədəbiyyatındakı meyillərinizə və qayğılarınıza nəzər yetirdikdə onların, elə bil, irfan ədəbiyyatından bir qədər uzaq düşdüyü görünür. Yəni daha çox bəyəndiyiniz və etibarlılığına arxalandığınız mətnlərin arasında irfani ədəbiyyat nümunələrinin sayı daha az, hekayə, tarixi, realistik, hətta siyasətnamələrin və əxlaqi məzmunlu mətnlərin sayı isə daha çoxdur. Sizin orta əsrlər mistisizmindən xoşunuz gəlmir?
Dil sahəsində mən irfandan kifayət qədər çox və mühüm şeylər öyrənmişəm, bu gün də öyrənməkdəyəm ki, buna misal olaraq qısa və aydın şəkildə yazmaq və danışmaq vərdişini göstərmək olar. Amma aydın məsələdir ki, buradan təyyarəyə minib bir neçə saat sonra başqa qitədə yerə enəndə praktiki olaraq təsəvvüf anlayışı ilə bütünləşmirəm. Yeddi il ərzində Rəbiənin başına gələn macəralar haqqında düşünmürəm. Daha doğrusu Həsən və Rəbiənin həmin hekayəsindən onların bir-birlərini sevdiklərini, bunu ifadə edə bilmədiklərini anlayıram (Rəbiə və Həsən sufi ədəbiyyatının ilk nümayəndələrindən hesab olunurlar və onların məhəbbəti haqqında hekayə bu ədəbiyyatda məşhurdur. – tərc.). Lakin onların sevgisi tamamilə dünyəvidir və bu sevginin mistik ifadəsi hədsiz şişirdilir. Nəticə etibarilə, mən mistisizmdə nəyi sevməli olduğumu öyrənirəm; razılıq, qənaətcillik, dözümlülük və s. Məsələn, Əttarı çox bəyənirəm, onun “Gördüyünü demə” adlı təzkirəsindəki təlimi çox sevirəm. Bunlar hamısı bütün bir kombinasiya şəklində çox böyük qavramdır, lakin bunun öyrənilməsi mənim üçün az miqdarda saf, şirin su, cövhər mahiyyəti daşıyır.
Baxmayaraq ki, Sadiq Hidayətin qələminiz üzərində böyük təsiri olduğunu vurğulayırsınız, lakin məsələlərə yanaşma baxımından onunla sizin aranızda böyük fərq var. Hidayət nəzərini tənəzzül simvollarına yönəldir, siz isə yüksəliş. Bu sizin diliniz və sosial mövqeyinizlə Hidayətin müvafiq tərəfləri arasındakı fərqdən qaynaqlana bilərmi?
Çox mühüm məsələdir. Əvvəllər bir dəfə Yəzdani Xürrəmə (siyasətçi – tərc.) Hidayətin çürüməkdə olan aristokratiyanın tənəzzülünün simvolu olduğunu, mənim isə ölkədə üç dəfə inqilab etmiş bir xalqın dirçəliş simvolu olduğumu demişdim. Mənsub olduğum bu xalq elə bir xalqdır ki, ruhu şad olsun – Dehxuda (dünyaca məşhur iranlı dilçi və leksikoqraf – tərc.) onlarla “Dexu” (alimin ləqəbi – tərc.) dili ilə danışırdı. Bu insanlar elə insanlardır ki, son yüzillikdə məşrutədən indiyə qədər millət üçün qan tökdülər. Almaniyada “Süddeutsche zeitung” qəzeti üçün yazdığım bir məqalədə sizin gördüyünüz və gəlib sizinlə üzbəüz əyləşən, müzakirə aparan insanlar iranlı mütəfəkkirlərin yüz ildir içdikləri və qusduqları qanın – ümumən bu prosesin bir parçasıdır, deyə qeyd etmişdim. Bütün bunlar bir anda formalaşmayıb.
Yəni İranın bu adət-ənənə içərisindən yenidən dirçələ biləcəyinə ümid bəsləyirsiniz?
Bəli; bunun tarix içərisindən formalaşacağını və qansız-qadasız baş verəcəyinə ümid edirəm. Hidayətlə mənim aramda olan fərq isə bundan ibarətdir: Mən, istər uğur qazansın, ya qazanmasın, özüm üçün sinfi-sosial yanaşma tərzindən çıxış edəcək mövqe seçmişəm, lakin Hidayət aristokratiyanın tənəzzül prosesində olduğu dövrdə sosial-tarixi əhəmiyyətli simvola çevrilmişdi. Bunun hər ikisi doğrudur, çünki hər birinin tarixi-ictimai əsası var. Fikirləşmirəm ki, kimsə Hidayəti məndən çox sevə bilər. Lakin həqiqət bundan ibarətdir ki, mənim ümidsiz olmağa haqqım yoxdur. Ona görə ki, bu xalqın dirçəlməsi üçün nə qədər qanlar axıdılıb. Lakin Hidayət yalnız nifrət edirdi, həm özünə, həm ailəsinə, eləcə də köhnə, idbar aristokratik bünövrə üzərində qurulan, özünün də mənsub olduğu sosial təbəqəyə. Elə məhz buna görə də mən harada dayandığımı bilirəm, məhz buna görə sosial aspektdən nəzər yetirdikdə, özümü tanıyıram. Məsələn, heç vaxt kominizmə meyil etməmiş, sosialist olmuş və bu sosializmdə demokratiya anlayışının mühüm bir mövqeyə malik olduğu düşüncəsində olmuşam. Bəlkə də bu çox uzaq bir gələcəkdə özünə yer etmiş bir arzudur, nə bilmək olar.
Həftəlik dərc olunan “Tejarate farda” qəzetinə verdiyiniz müsahibədə bu məsələni çox yaxşı açmışdınız və İranda çox az açıq düşüncəli insan, yazıçı tapılar ki, “son illərdə sosial ədalət adı altında tərif edilən, təbliğatı aparılan anlayışlarla mənim aramda sərhədlər mövcuddur, çünki azadlıq və kapital məfhumlarının da nə demək olduğunu gözəl dərk edirəm” deyə bilsin. Çünki İranda və dünyanın bir çox bölgəsində yazıçılar, hətta özləri varlansalar belə, kapitalizmə, zənginlik, var-dövlət anlayışına xor baxmağa başlayırlar. Hətta Hollivudlu məşhurlar belə bu cür düşünürlər, guya onlar üçün varlı olmaq sadəcə vicdan əzabından ibarətdir. Sizdə bu cür vicdan əzabı yoxdur. Yaxşı həyat şəraitinə sahibsiniz və bu həyatı da şiddətlə müdafiə edirsiniz.
Düzdür. Əlbəttə, yaxşı yaşamaq nə olan şeydir, bilmirəm, amma dürüst yaşamağı, bəli! Yəni yaxşı yaşamaq, elə dürüst yaşamaqdır; mənim üçün isə gəlirimə uyğun xərcləmək mənasına gəlir. İnsanın gördükləri işə görə də yaşamaq haqqının olduğuna inanıram. Əgər bir insan heç bir şey etmirsə, yaxşı yaşamağın, mənim düşüncəmlə “dürüst” yaşamağın intizarını çəkməməlidir. Bərabərliklə bağlı Spinozanın gözəl bir cümləsi var: “Qeyri-bərabər insanlar arasında bərabərlik boş şeydir”.
Bunun iki aspekti var. Biri həmişə şikayət edən kapitalistlər, digəri isə sosialist cəmiyyətlər içərisində var olan və rahat yaşamağa haqqı olduqlarını, hökümətin onları pulla təmin etməli olduqlarını düşünən bir sıra insanlar. Siz hər ikisini qəbul etmirsiniz.
Çünki bunlardan biri – nəsə istehsal edə bilənləri çıxmaq şərti ilə – sizin ifadənizlə desək, ortaya iş qoymaqda və nəsə yaratmaqda yox, məhz pul qazanmaqda qaniçəndirlər. Ümumiyyətlə, dövlət nəyə görə axı kiminsə xərclərini ödəməlidir? Bilirsiniz, mən iki şüarın da – azadlıqdan danışan tərəfin sağ aspektdə, ədalətdən danışan tərəfin isə sol aspektdə – iki tərəfli olaraq müzakirə edilməsinin tərəfdarıyam. Amma inanıram ki, bu tərəflərdən heç biri kütlənin şüurunda mövcud olan mənada var ola bilməz. Mənim ədalət anlayışım mülayim olma məfhumundan ibarətdir. İnsan dünyaya gəldiyinə görə yaşamalı, böyüdüyünə görə öyrənməli, yetkinlik yaşına çatdığına görə təhsil, iş və yaradıcılıq imkanlarından yararlana bilməlidir və s.
Yəni ədalət insan hüquqları mənasında başa düşülməlidir.
Tamamilə doğrudur. Amma həyatları puç olub, bu həyatdan köçən insanları gördükcə çox heyfslənirəm, öz-özümə sual verirəm ki, bu insanlar niyə belə məhv olurlar? İnsana öz qədrini bilməsi üçün kömək etmək lazımdır və bu həddə çatan hər bir insan bilir ki, yer üzündə boş yerə yaşamaq, gəzmək və sadəcə yeyib-içmək insan ləyaqətindən uzaqdır. Dəfələrlə kapitalistlərin istehsal proseslərində iştirakının dəstəklənməli olduğunu demişəm, qoyun bu ölkədə istehsalat olsun, camaatın övladları işləsin, sağlam həyatın çərxi öz axarınca dolansın. Mən oğurluq etməyin və qabaqcadan hakimiyyət əzmi formalaşdırmağın əleyhinəyəm. Bir dəfə ölkə xaricindən dostlar mənə bir məktəb-xəstəxana tikdirməyim üçün pul göndərdilər, mən də elədim. Onlara pulun dəyişdiyini deyəndən sonra riyalla pul göndərirdilər, mən də ödənişin artıq qalan hissəsini özlərinə, geri göndərirdim. Hələ bir dəfə mühəndis dostlara səkkiz yüz tümən borclu qalmışdım, aralarından biri mənə dedi ki, sən bu beş milyonu mənə ver sənin üçün bir səhm alım, iki aydan sonra otuz milyon götürərsən, gəl bu X səhmi al. Dedim axı mənim belə səlahiyyətim yoxdur, bu pul mənə əmanət verilib. Nə qədər israr elədi razılaşmadım, iki aydan sonra onu görəndə iyirmi beş milyon zərər elədiyini dedi!… Çünki onların iqtidara bağlı olduqlarını və bundan irəli gələrək X səhminin başına belə bir şey gələcəyini bilirdi. Bu hadisə qeyri-qanuni, yəni oğurluq olmaqdan əlavə, dini inancımız nöqteyi-nəzərindən ümumiyyətlə, haram hesab olunurdu.
Maraqlıdır ki, azad iqtisadiyyatda bu təcrübə tamamilə qınaq obyektinə tuş gəlir, səhv hesab olunur, buna rant deyirlər.
Əgər insan müstəqil düşüncəyə sahib olmaq istəyirsə, müasir dövrün intellektual dəblərinin tələsinə düşməməlidir. Mən heç vaxt bu tələlərə düşməmişəm. Yaxın dostuma da dedim ki, mən buyam, bundan artıq ola bilmərəm. Çünki mənim öz fikrim var və daim düşünməyə davam edirəm. Əgər lazım olduğunu hesab edirsinizsə, bu fikri sizinlə bölüşə bilərəm, amma mən sizinlə oturub çörək yeyib, çay içirəm, dostluq edirəmsə, bu o demək deyil ki, sizinlə həmfikir də olmalıyam, heç cür mümkün deyil. Ona görə də fikir azadlığı lap əvvəldən məndə var olan xüsusiyyətlərdən biridir. Mənə bir çox iradlar bildirildi ki, niyə filan şeyə fikir bildirirsən. Mən cavabında deyirəm ki, bu mənim şəxsi mülahizəmin nəticəsidir, siz hələ ölkənin su ehtiyatlarının nəzarət altına alına bilməsinin nə demək olduğunu başa düşə bilmirsiniz?
Bir yazıçının baxış bucağının bu qədər geniş olması həqiqətən möhtəşəmdir, cənab Dövlətabadi. Bizim siyasətçilər qətiyyən belə düşünmürlər.
Sualım budur ki, siz İran kimi quraq və günəşli bir ölkədə su ehtiyatlarına nəzarət etmək dedikdə nə başa düşürsünüz? Məşhur məsəldə deyildiyi kimi, “Fəratın yanındakı suyun qədrini nə biləsən?” Məgər mən bu və ya digər namizəddən nəsə istəmişəm?
Sizin son işləriniz və kitabınız üçün də heç nə etmədilər…
Mən heç bunu gözləmirdim də; nəsə verməmişəm ki, nəsə də alım. Müstəqil insan üçün heç kim addım atmır. Əgər azad düşüncəli insan olmaq istəyirsənsə, aldığın yaralara dözməlisən və mənim anlayışımda yazıçı müstəqil düşünməyə bilməz.
Sizin siyasi baxışınız bu bir neçə ildə çox aydın olub və ona əsaslanaraq hərəkət etmisiniz. Amma bizim üçün bu baxışın intellektual bazası daha mühümdür. Əksər yazıçılarımız, ziyalılarımız, hətta sosial elmlər və ya fəlsəfə sahəsində çalışanlar belə, cəmiyyətin zəngin, dinamik iqtisadiyyatı, azadlığı olmalıdır fikrini müdafiə etməkdən çəkinirlər. Amma siz belə deyilsiniz. Deyirsiniz ki, heç vaxt komunist olmamısınız, pul və sərvətin insanlar arasında bölüşdürüldüyü, komunistlərin güllə-baran edildiyi əsərlər yazmamısınız (hətta bu mövzulu əsərlərin ən qızğın yazıldığı vaxt olan əllinci illərdə belə).
Bunun kökündə həyata real baxış anlayışı dayanır. Mən bu gün də Məhəmməd Sadiq Fatehə (inqilabdan əvvəl İranda yaşamış məşhur iş adamı, kapitalist – tərc.) qarşı terror edən (1974-cü ildə İranın ən böyük sahibkarlıq subyekti olan Çit fabriki xalq fədailəri tərəfindən talana məruz qalır – tərc.) insanları bağışlamıram və onların da özlərini bağışlamadıqlarını düşünürəm. Həmin vaxt demişdim ki, bunlar başa düşmürlər ki, hər şeyi idxal olunan bir ölkədə artan istehsal prosesini məhv etməyə çalışmaq istənilən intellektual prinsiplərə ziddir. Cavanlıq və nadanlıq! Həmçinin həmin keşməkeşli proseslərdə məhv edilən vətənpərvər zabitlərimizin itkisinin nisgili də hələ keçməyib və məncə, başında azca da olsa, ağıl olan insan düşünmək istəyirsə, hərtərəfli düşünür. Mən bütün məmləkət haqqında düşünürəm. Siz əgər “Qocaların keçmiş dövrləri”ni (yazarın əsəri – tərc.) oxusanız, bu məsələlərin bir çoxunun orada əks olunduğunu görərsiniz. Bəzən mənə kinayə ilə “yerli yazıçı” deyirlər və cavabında yalnız bunu deyirəm: Əlbəttə! Və bu məsələdə qətiyyən xoşagəlməz, alçaldıcı bir şey görmürəm. Vilyam Folkner öz ölkəsini yaratdı; Markes də eynilə. Hər yazıçı öz ölkəsinin, mühitinin məhsuludur – Kafkanın da öz atmosferi var, əlavə nümunəyə ehtiyac varmı?
Yəni qloballaşma cəhdləri göstərib sərhədlərinizi tərk etməyə çalışmadınız…
Bizim ölkəmiz İran mənim fikrimcə, heç vaxt dünyadan kənar bir məkan olmayıb! Labüd olaraq bu dünyanın ayrılmaz bir parçasıdır. “Süddeutsche Zeitung” qəzetinə sanksiyalar barədə yazdığım məqalədə soruşmuşdum ki, Qərb dünyası nəhayət, xalqımızı və bu ölkəni beynəlxalq birliyin hörmətli üzvü kimi qəbul edəcəkmi? Bundan daha açıq nə olsun? İndi istənilən hökümət iş başına keçmək istəyir. Bunlar indi formalaşan fenomen deyil, özümü dərk etməyə başladığım günlərdən bu barədə düşünürəm, hər zaman, həmişə. Gənclik illərindən hər bir insanın bu məmləkət üçün faydası nə ola bilər deyə düşünürdüm.
Siz sanksiyaların götürülməsi məsələsinə çox tez reaksiya verdiniz və səhv etmirəmsə, xəbər saytlarına qısa qeydlərinizi də göndərirdiniz. Lakin solçulardan tutmuş ən çox narahat olan ekstremistlərə qədər bir çoxu bundan razı deyildi.
Bəli. Ona görə ki, artıq kifayət etdiyini düşünürəm. Cənab Quçaninin Hollivudda oturub danışanlar haqqında verdiyi nümunələr tam olaraq budur. Səbəbinin dəqiq olaraq nədən qaynaqlandığını bilmirəm. Heç bir oyunda sərtliyi də sevmirəm! Başa düşdüyüm qədərilə sanksiya şərtləri davam edərsə, ayda yeddi yüz-səkkiz yüz tümən qazanan, yoldaşı və beş uşağı olan bir adam getdikcə artan qiymətlə altı ay sonra evinə ancaq çörək ala biləcək. Məni daha çox böyük, makro proseslərdə mikro detallar düşündürür.
Bu ayrılıq gücünü əksər əsərlərinizdə müşahidə edirik. Məsələn, “N yazmaq” adlı əsərinizdən görünür ki, həyat sizə bir çox iztirablar bəxş edib, xüsusilə anbaan senzuradan, qadağalardan əziyyət çəkmisiniz, lakin bu sizin mövqeyinizə qəti təsir etməyib. Bu, bir çoxumuz üçün belə olub. Komandamız cəmi bir neçə ildə ondan çox həbs qərarına məruz qaldı və yenidən, sıfırdan işə başladı və təbii ki, onları pula işləməkdə ittiham etdilər. Amma biz Dövlətabadi kimi dünyanın istənilən nöqtəsinə, istədiyi vaxt rahat mühacirət etmək şansı olan, lakin bunu etməyib, ölkəsinə qalmağı seçən birini gördükdə bizim kimilər üçün ümid yeri yaranır. İndi sizdən bunu soruşmaq istərdik ki, niyə İran ziyalıları məsələlər üzərində götür-qoy edib, nümunə çəkdiyiniz həmin ailənin çörəyi haqqında düşünə bilmirlər? Böyük aspektdə hər şeyi həll etmək istəyində olan ziyalı bir anda senzura kimi bir maneəni aşa bilməyəcəyini görəndə ilk olaraq neqativ olmağı seçir. Yaxşı, siz yazıçı, biz jurnalist, fəaliyyətimizi dayandırmalı, yoxsa bu senzuranı yavaş-yavaş aradan qaldırmalıyıq?
Tamamilə aydındır ki, biz senzuraya qarşıyıq. Bu kifayət qədər aşkar məsələdir və bu maneəni tədricən aradan qaldırmağa çalışırıq. Lakin fars dilində belə bir ifadə var: “Daşın böyüklüyü vurmamağın əlamətidir”, irimiqyaslı problemin həllini nəzərdə tutur, ona görə də bir küncdə oturub senzuranın aradan qaldırılmasını, bunun nəticəsində də digər ölkələrdə meydana çıxan şedevrlərin burada da meydana gələcəyini gözləmək sadəcə gülüncdür. Hüseynzadənin yaxın bir adamı (doktor Hüseynzadə adı ilə tanınan məşhur Rza Ətarpur – Şah dövründə İranda “Savak” məxfi təhlükəsizlik təşkilatının ən qorxulu işgəncəçilərindən biri kimi tanınıb. – tərc.) Tehrandakı “Evin”ə gəlib, maraqlı bir fikir səsləndirdi: “Tezliklə küçələrə o qədər ağ rənglə cildlənmiş kitablar ataq ki, onları oxumağa fürsətiniz olmasın və o zaman siz və dostlarınızın yazdığı şedevrləri görmək üçün senzuranı aradan qaldırmış olacağıq…” Bu iş yerinə yetirildi və heç bir şah əsər görmədik! Aydındır ki, əsər yaratmaq zəhmət, əziyyət və zaman tələb edir. Baxın, mənim vətənim mənim sevgimdir. Buna görə də onun bütün problemlərinə tab gətirmişəm və digərləri də başqa cür buna dözüblər. “N yazmaq” kitabında oxuduqlarınız bunun sadəcə bir hissəsidir. Bu cəmiyyətdən elə insanlarla tanış olmuşam ki, onlar mənim üçün Platonun dərsi kimi olublar; həm müsbətləri, həm də mənfilərilə.
Məsələn, sizin yaxın dostunuz Səid Sultanpur (şair, dramaturq, solçu siyasətçi – islam inqilabından sonra edam edilir – tərc.); faciəvi aqibət yaşamış idealist insan. Onunla olan dostluğunuza baxmayaraq, dəfələrlə onu tənqid etmisiniz. Onun zirvəsi “on gecəlik şeir” oldu. O və bir çox dostlarınız sonradan yoxa çıxdılar, lakin necə oldu ki, şəxsi hisslərinizin üzərinə daş basıb kinli bir mövqe sərgiləmədiniz?
Mən yazıçıyam. Yazıçı da heç vaxt şəxsi ədavət hisslərinə qapılmır. Yazıçının öz fərdi metodları var. 1983-1985-ci illər arasında “polkovnikin tənəzzülü”nü yazdım, daha sonra “Qocaların keçmiş dövrləri” və s. Əgər yazıçı xırda təfərrüatları ümumiləşdirməyi bacarmırsa, başqa kim bunu edə bilər və mən hansı intiqam haqqında düşünməliyəm?!
Amma bir çox ekstremistlər hələ də öz rəqiblərini sınaqdan keçirməklə, onlara böhtan atmaqla, təhqir etməklə məşğuldurlar.
Hamısı siyasətçidirlər və siyasətin işi də, təəssüf ki, həmişə müxaliflərə böhtan atmaqdan ibarət olub. Siyasətçi ya inkar etməli, ya da sübuta yetirməlidir. Həbsdə olduğum müddətdə nə təkzib, nə də sübut gördüm, eşitdim, düşündüm, hər qrupdan, hər cəbhədən məhbuslarla həmsöhbət oldum. Bir dəfə mənə dedilər ki, bəs süfrəni onlardan ayırmalısan, nə fikirləşirən bu barədə? Onlara cavab verdim ki, mənim xalqımın, ölkəmin adamları ilə heç bir fərqim, ayrılığım yoxdur. Amma kimsə mənimlə eyni süfrədə çörək kəsmək istəmirsə, bu məcburi deyil. Fikrimcə, İran cəmiyyətində yazıçı olmağın öz problemləri və müsbət tərəfləri var.
Bu yerə çatdığımız üçün sizdən bunu soruşmalıyam ki, Beyhəqi üzərində bir çox solçular da işləyib, o cümlədən Səid Sultanpurun özü. Beyhəqi mühafizəkar xarakterə və inqilabi dünyagörüşə sahib olan bir şəxs olmadığı halda, necə oldu ki, bu mətn bütün bu illər ərzində solçular üçün bu qədər məşhur oldu?
O ancaq “Hasnak” qissəsi üzərində işləmişdi, bu da təbii ki, mənim çapını görmədiyim, dolayısı ilə oxumadığım dissertasiyasının təqdimatı ilə əlaqəli idi. Mənim Hasnak vəzir haqqında yazdıqlarımı oxusanız, onun mənim nəzərimdə övliya olmadığını görərsiniz. Lakin haqqında məlumatım olmayan, yenidən yazılan materiallara baxsanız, başqa yanaşmalar nəzərinizə çarpa bilər.
Ehsan Təbəri (görkəmli marksist-leninist nəzəriyyəçi, yazıçı – tərc.) də bu mətn üzərində işləyib.
Hər halda, mənim bu hekayəyə yeni bir baxışım var. Hasnak da o dövrün əksər vəzirləri kimi bir nazir idi və rəqiblərinə qarşı o dövrdə bir çoxunun edəcəyi işləri görürdü. Amma Hasnakın əsas fərqi ondan ibarətdir ki, Abbasi xəlifələri dövründə o güclü milli meyillərə malik idi. Məsələn, məhz onun dövründə fars dili saray dili oldu, lakin eyni zamanda həmin Beyhəqidə bu şəxsin başqalarının torpağını qəsb edən şəxs olduğu və ya ali məclisdə illərdir həbsdə olan və Hasnakdan əvvəl onun yerində əyləşmiş “Əhməd Həsən Meyməndi”dən Xacə haqqında boşboğazlıq etdiyinə görə üzr istədiyi qeyd olunur. Bu təsvirlərlə onun şəxsiyyətinin inqilabiliyi haqqında baxışlara malik olmaq mümkün deyil. Hasnak xəlifələrin hakimiyyəti altından çıxmağımızı istəyirdi. Bu, onun yeganə arzusu deyildi; bəlkə, Nasir Xosrov da belə düşünürdü. Bu vətənpərvərlik axını hicri I əsrin sonlarında “Şubi Mərdomani” adı altında başlamış və bugünkü şiəlik formasına düşənə qədər davam etmişdir.
Doktor Dehqani kimi bəzi Beyhəqişünaslar hesab edir ki, Əbülfəzl Beyhəqi İran anlayışına Firdovsi kimi əhəmiyyət vermir. Siz də bu fikirdəsiniz?
Xeyr. Baxın, Firdovsi yaradıcılığı mifin nəzmə düzülmüş halı, Beyhəqininki isə tarixin nəsrlə ifadə olunmuş formasıdır. Tarixin yer kürəsində öz yeri var və bu yer üzündə İran adlı ölkə “Babil” bayrağı altında deyil, Bağdad xəlifələrinin islam imperiyası bayrağı altındadır. Mahmud Qəznəvidən sonra ölkə iki yerə parçalanır, Mahmud oturduğu Xorasanı, Reydən İraqa qədər olan hissəni İsfahandakı Məsud üçün istəyir və Həmədan, Həlvan, Bağdadı Məsuda təklif etsə də, o bunu qəbul etmir. Beləliklə, Beyhəqinin İran, Firdovsinin şəxsiyyəti, o cümlədən onun yaratdığı böyük əsərlər haqqında dilə gətirmədiyi bir çox şeyin kitabın itmiş hissəsinə aid olduğunu demək olar. Bu hissə Mahmud Qəznəvi dövrünə məxsusdur və ümid edirəm ki, tapılacaq. Çünki o özü qeyd edir ki, mən “Yəmini tarixi”ndə bir çox məsələlərdən bəhs etmişəm, hətta böyük ehtimal orada Firdovsidən də müəyyən mövzular keçmişdir. Aydın məsələdir ki, “Beyhəqinin tarixi” və “Şahnamə” əsərləri arasında bariz fərqlər var. Amma şübhəsiz ki, Beyhəqi Firdovsinin Şahnaməsini görmüşdür. Beyhəqi İran haqqında kitabında yazmayıb və ondan gözlənilən real tarix haqqında yazmasına baxmayaraq, arzuolunan hekayə qələmə alması, uzun və əfsanəvi arzulardan danışmaması idi. Beyhəqidə ölkə adları Xorasan və İraqdır. Reydən Bağdada İraq, Reydən Şərqə qədər olan hissə isə Xorasan deməkdir.
Siz bu iki nöqtə arasında hansı bənzərliyi görürsünüz? Firdovsi qeyd etdiyiniz kimi, mifoloji yönümlüdür, Beyhəqi isə realizm.
Düzdür, lakin “Beyhəqinin Tarixi”ndəki şəxsiyyətlər sanki Şahnamədən gəliblər. Təsəvvür et ki, Qazi Saed 4 gün 4 gecə şərab içir! Bu əfsanəyə bənzəyir. Yaxud Məsud Qəznəvi Heratda Qəzniyə qədər 8 xaltalı aslanı özüylə dartıb gətirir, özü də nizəylə, yumruqla..! Şahnamənin qəhrəmanlarının da bu tiplərdən çox uzaq olduğunu düşünmürəm. Birinin əfsanə, digərinin tarix olduğunu nəzərə alsaq, onu deyə bilərik ki, aradakı oxşarlıqlar Beyhəqinin Şahnamədən nəsə götürməsini deməyə kifayət etmir; Beyhəqinin Firdovsidən öyrənə bildiyi şey Şahnamədəki aşkar və gizli müdriklikdir, xüsusilə tez-tez qələmə alması ilə şah əsər yaratmağa müvəffəq olduğu böyük adət-ənənə və hikmətlər toplusudur.
Yəni Şahnamə və Beyhəqinin Tarixi arasında mətn baxımından bir əlaqə olduğunu düşünürsünüzmü?
Xeyr. Lakin Beyhəqi həddən artıq mütaliəçi idi və oxuduğu əsərlərə də davamlı müraciət edirdi. Məsələn, Mahmud Vəraqın yazdığı kitabı nümunə çəkmək olar. Həqiqətən də bu Mahmud Vəraq adlı şəxs İslamın ilk dövründən Beyhəqiyə qədər olan İran tarixini altı kitab şəklində yazıb və Beyhəqi özü qeyd edir ki, mən o gözəl kitabın sonundan istinadlar verməyə, ondan nəql etməyə başlamışdım ki, oğlanları yanıma gəlib, niyə atamızın kitabından nələrisə götürürsən deyə etirazlarını bildirdilər. Həmin kitab bu gün yoxdur. Əlqərəz, hədsiz mütaliə ilə məşğul olan, kitablardan agah olan adam idi və bu cür profillə tanıdığım bir adamın Şahnaməni oxumaması mümkünsüz hesab olunardı.
Və siz siyasi ideyalarının da olduğu qənaətində olan insanlardansınız?
Xeyr. Hesab edirəm ki, onun heç bir məxsusi siyasi ideyaları olmayıb, əlbəttə, Hasnak tipli xəyalpərəst, eyni zamanda üstüörtülü ifadə olunan yazıları çıxmaq şərtilə. Beyhəqi Sultan Məsudun pərəstişkarıdır və bəzi məqamlarda onu zəkasına, özünü idarə etməsinə, bəlağətinə, mühəndislik qabiliyyətinə, döyüş şücaətinə görə tərifləyir. Hərçənd kitab yazılan zaman Məsud ölmüşdü, lakin Beyhəqi onun istibdad tərəfini müdafiə etmədən siyasi mövqeyini dərindən qəbul etdi; hətta bəlkə onun tiranlığının doğurduğu mənfi nəticələri bədii şəkildə şərh edir və bunu görməzdən gəlmir. Aydın məsələdir ki, Beyhəqinin nəzəri əsasları tamamilə əxlaqi xarakterlidir. O taleyə, xeyirə və şərə inanır. Bundan əlavə, Beyhəqi çox nəcib insandır, çünki nəhayətsiz dərəcədə ədalətlidir. Realizmdə öz əksini tapan əsas prinsiplərdən biri də insanlara münasibətdə ədalətli olmaqdır və Beyhəqi hələ min il əvvəl bu düşüncələrə yiyələnmiş, prinsiplərə sadiq olmuşdur. O özü də bu prinsiplərə təvazökarlıqla işarə edir.
Yəni Beyhəqinin inqilabi ruhda mütaliələri ola bilməz deyirsiniz?
Xeyr, qətiyyən. O dövrdə bunlara alternativ bir şey ola bilməzdi (əlbəttə, əgər biz daxili çəkişmələrə mübarizə olaraq baxmasaq ki, bu özü bir fərziyyədir).
İstibdad sözügedən dövrdə hökümətlərin iyerarxik sisteminə xas olan prinsip idi və bu sistem vətəndaşlardan xərac, vergilərin yığılması, əsgərlərin toplanması, dövlət işlərinin idarə edilməsi dövrün xəlifəsinin icazəsi əsasında həyata keçirilirdi. Əlbəttə, Hasnakın simasında belə hər hansı milli meyillərin boğulması gözlənilən idi! Bu kitabda istibdadın mənfi təsirləri, əslində Qəznəvilərin süqutuna səbəb olan Məsud müttəfiqliyinin bütün səbəbləri ilə birlikdə bədii-poetik şəkildə ifadə edilmişdir. Bu səbəblərdən biri ordusunun yorğun olmasına, xalqdan xərac toplamaqla zülm etməsinə səbəb olan Mazandaran yürüşüdür. Peşmanlıq üçün konkret bir səbəb yoxdur. Onun ikinci səfəri Bəlxədir. Ona aclığın, quraqlığın olduğunu, xalqın əldən getdiyini dedilər, lakin o yenə də öz işini gördü. Əslində Beyhəqi tamamilə incə şəkildə istibdadı pisləyir. Eyni zamanda Məsuda çox düşkündür. O bir layihə hazırlayanda heç bir mühəndis ona çata bilməz! Lakin onun zülmü haqqında oxuyanda insan sövq-təbii özünə sual verir ki, bir adam necə öz düşüncəsi ilə bir cəmiyyəti, dövləti bu cür məhv edə bilər? Bu, Beyhəqinin incə təsvir vasitələrindən əldə etdiyimiz nəticələrdir, nəinki gəldiyi şəxsi qənaətdən xəbər verən düşüncələr. Bütün bunlar isə onun sənətinin möhtəşəmliyindən xəbər verir.
1960-1970-ci illərdə Hasnakı iranlı ziyalı obrazı kimi qiymətləndirən yazılar oxuyuruq. Şəhid qəhrəmanlığı. Əslində isə onlar yalnız öldürülməyi və ya əsir olmağı düşünürlər.
Yaxşı! O qan sevənlərdən bəziləri Hasnak haqqında Beyhəqidən götürülmə bir rəvayətlə qeyd edirlər ki, onun iran-vətənpərvərlik meyilləri olub və həcc ziyarətindən qayıdan baş xəlifənin yanına getmək əvəzinə, geri dönərək Misirə üz tutur və orada hakimiyyətdə olan Fatimilərdən qiymətli hədiyyələr alaraq Sultan Mahmudun hüzuruna gəlir. Lakin hədiyyələr onun əlindən alınaraq bir hissəsi Bağdada geri göndərilir, bir hissəsi yandırılır. Hasnak isə Mahmudu qəbul etməmək bəhanəsi ilə Məsud dövründə asılaraq edam edilir.
Bu, İran uğrunda qanları tökülən yazıçılarla bağlı açıqlamanızla əlaqəli deyilmi?
Demişdim ki, o, mütəfəkkirdir, yalnız yazıçı deyil. Hasnak özü də yazıçı deyildi. Onların söhbətləri müəyyən məsələlərin əsasında dayanır. Bunlar İranın ziyalı cəmiyyətinin yüzlərlə illik zəhmətinin məhsuludur. Əslində, vəzir Hasnaka qarşı azca da olsa, ehtiramımız varsa, bu onun İran meyilli vətənpərvər olmasında və sonradan Nizamülmülkün belə həyatını itirməsinə səbəb olan ağır nəticələri olmasına baxmayaraq, Bağdad xilafətindən uzaqlaşmasındadır!
Niyə ziyalı demirsiniz?
Çünki bu ifadə məhdudlaşdırıcıdır. Digər tərəfdən, ziyalı, məsələn, Fransadakı kimi davamlı olaraq sahib olmadığımız nisbi sosial azadlığın məhsuludur. Ona görə də bu, ayrı-ayrı şəxslərə məxsus bir düşüncə tərzidir və bu baxımdan Zəkaülmülk Təqi Arani qədər vacibdir. Məşrutə inqilabının başlanğıcından bu günə qədər bütün İran mütəfəkkirlərinin – istər sağ olsun, istər sol, istərsə də orta – yalnız bir qayğısı olub, o da İran və bu ölkənin problemləri idi. Biri Arani, digəri ZəkaülMülk, biri Səid Nəfisi, digəri Sadiq Hidayət, biri Qəvamüssəltənə, digəri Məhəmməd Müsəddiqdir. Bu şəxslərin hamısının problemi İrandır və hər biri məsələni öz nöqteyi-nəzərindən həll etmək istəyir.
Bu çox möhtəşəm bir yanaşmadır. Məsələn bu həmin Beyhəqidir ki, istibdadı gözləri ilə görür və təsvir edir. Çünki yazıçının işi şüarçılıq deyil. Həqiqətən də məsələn, 1983-1985 illəri arasında şüar səsləndirmək, seçkilərdə fəaliyyət göstərmək əvəzinə yazdığınız “Colonel” (farscası: polkovnikin tənəzzülü, İranda nəşri qadağan edilib – tərc.) əsəri ilə əsl yazıçı nümunəsi olaraq sizi misal çəkmək olar. Halbuki bu nümunə İran ziyalısının nümunəsi deyil. Ona görə ki, bu ziyalıların əksəriyyəti şəhid axtarışındadılar. Xacə Nəsirəddin Tusi kimi bir şəxsiyyəti “Əxlaqi-Nasiri”i iki nəfərə ithaf etdiyinə görə lənətləyirlər. Sədi və Hafiz mübahisəsində də bunları görə bilərik. Sədi bizim çağdaş tariximizdə çox rahatlıqla gözardı edilir, hətta öz dövründə belə məğlub mütəfəkkir kimi qələmə verilir, lakin Hafiz fövqəladə yüksək mövqeyə qaldırılır.
Bəli. Baxmayaraq ki, Hafizin təxəyyül, Sədinin əxlaq dünyası ilə birlikdə yaşayırıq. Xacə Nəsirəddinə gəldikdə isə, yəqin ki, ölkədəki vəzir ənənəsi ilə tanış deyillər. Vəzirin kitabını şahın adına yazması tarix-mifologiya anlayışına xas ənənədir. Camasp vəzir (İran mifologiyasında zərdüştlüyü ilk qəbul edən dövlət adamı – tərc.) öz kitabını qardaşının adına – Qoştaspa (İran hökmdarı, Zərdüşt peyğəmbərin himayədarı – tərc.)ithaf edir. Beyhəqi də iki əsərini “Tarix-e Yəmini” (Yəminin tarixi) və “Tarix-e Məsudi” (Məsudun tarixi) adlandırır, halbuki o iki şəxs real həyatda yaşamayıb, bundan başqa daha nə olsun?
Deməli, bizdə riyakarlıq var. Yəni Hafiz kimi olmağı istəməklə bahəm eyni zamanda Sədinin üsulu ilə yaşayırıq…
Və deyə bilərik ki, Sədi bizim gördüyümüz işlərin gerçəkliyi, Hafiz isə xəyal dünyamızdır. Riyakarlıq deməməlisən. Bu, həqiqətdir və hər hansı bir insanın iradəsi xaricindədir. Sədi bizim tərzimiz, Hafiz isə sevgimizdir.
Amma İran ziyalısı Hafizi sevir, onu tərifləyir.
Çünki Hafizin təxəyyül dünyası ilə baş-başa qaldıqda daha kamil olur, daha çox zövq ala bilir. Amma Beyhəqidən sonra sosiologiyamız müəyyən edən şəxs Sədidir. Sədi bizim sosial təbəqələrimizi şərh edir. Əslində Sədinin baxışı “Məşrutə” inqilabına və inqilabdan bu günə qədər davam etməkdə olan əxlaq qismində İran cəmiyyətinə xas rasional praqmatizmin davamıdır. Beləliklə, həqiqət budur ki, Sədi bu kimi cəhətləri ilə son dərəcə əhəmiyyətlidir və bu, Hafizin əhəmiyyətini qətiyyən azaltmır. Bəlkə də heç bu müqayisə lazım deyil ki, ehtiyac da yoxdur.
Eynilə Füruği və Arani haqqında dediyiniz kimi. Arani nüfuzlu bir şəxs idi, lakin Füruği öz dövrünün Sədisi olduğu halda diqqətdən kənarda qaldı.
Bəli, Zəkaülmülk Füruği problemi Sədinin metodu ilə həll edir. Bu kimi cəhətlərə nəzər saldıqda bütün mütəfəkkirlərimizin ümdə məsələsinin İran olduğunu düşünürəm. Yəni Nəfisi (iranlı yazıçı, tərcüməçi, tarixçi, ədəbiyyatşünas, şair – tərc.) “Babək” romanını, Təbəri “Hasnak” barədə yazanda məmləkəti düşünürdü. Əgər Zəkaülmülk də İranı bizə aidiyyəti olmayan müharibə qıtlığından və cəmiyyətdə hakim olan iğtişaşlardan xilas etmək istəsə, eyni mövzuda düşünərdi.
İndi bu düşüncə tərzinizlə əksər iranlı ziyalılarla niyə bir araya gələ bilməməyiniz aydın olur. Məsələn, nəhəngliyinə, nüfuz dairəsinə heç bir şübhə olmayan Şamlunun özü belə həqiqətən də üsyankar və inqilabçı idi. İranlı bir yazıçının zehnində Arani və Füruğini ortaq nöqtəyə gətirə bilməsi çox mühümdür. Niyə bizim ziyalılarımız belə düşünə bilmədilər?
Məncə, bu suala özləri cavab verməlidilər. Lakin mən şəxsən heç vaxt bu ölkədə nə Füruğişünaslığın, nə də Aranişünaslığın qalib olmağını istəmişəm. Mən bir toplumun bütün fərdlərə ehtiyacı olduğunu düşünürəm. Əgər hökümətlərə bir etirazım olarsa, bu ancaq insanlarımızı niyə öldürürsünüz sualı ola bilər və ya niyə onlardan uzaqlaşdınız?
Bu bir səviyyədir, başqa səviyyəsi isə insanların hörmətdən düşməsidir. Məsələn, hər ikisi İran üçün vacib olan Qəvamüssəltənə ilə Müsəddiq arasındakı münaqişədə Qəvam əzilir. Halbuki o, İran üçün özünəməxsus şəkildə çox mühüm işlər görüb.
Tamamilə doğrudur. Müsəddiq onun etdiklərini edə bilməzdi və Müsəddiqin etdikləri də Qəvama uyğun deyildi. Düşüncə tərzimlə hər ikisinə baxdıqda bu iki tərəfi İrana adlı dairəyə doğru istiqamətlənmiş iki bucaq kimi görürəm. Lakin birbaşa baxmaq bu görüntünü sizə vermir.
Bu o deməkdir ki, Müsəddiq sizin üçün heç vaxt müqəddəs olmayıb?
Yox, əlbəttə. “İnsan insandır”, bu, Brextin doğulduğu gün beynimə həkk olub!
Hətta əllinci və ya qırxıncı illərdə də?
Heç vaxt. Bununla belə onun çox mühüm bir insan olduğu qənaətindəyəm. Həmişə dediyim kimi, Qacar dövründən bizə üzərimizdə mühüm izlər buraxmış bir neçə nəfər qalıb. Doktor Məhəmməd Müsəddiq, Qəvamüssəltənə, Abbas Mirzə, İrəc Mirzə və Sadiq Hidayət Qacar dövründən bizə qalmış mühüm şəxslərdir (əlbəttə, təyinatı müəyyən və həqiqətən gözəl olan bəzi tikililər). Eyni zamanda heç vaxt kiminsə məni öz modelinə çevirməyini istəməmişəm, məzhəb və partiya təəssübündən asılı olmayaraq, hamımız bu ölkə haqqında düşünməliyik. Fikrimcə, əgər əhatəli düşünməyi bacaran şəxs, məsələn, Ciroftun (İranın Kirman vilayətində şəhər – tərc.) bizim bir hissəmiz olduğunu düşünürsə, türkmənlərin də, digər xalqların da bizim bir parçamız olduğunu dərk etməlidir; və bütövlükdə İranı düşünsə, nəhayət, bu nəticəyə gəlib çatacaq ki, Sadiq Hidayət optimist deyildi, daim nifrət edirdi, lakin o, bu məmləkət sevgisi ilə bütün zərərləri yalnız özünə vurdu. Sadiq Hidayətlə yolunu ayırıb öz istiqamətini seçən Xanləri (iranın müasir dilçi, siyasətçi, yazarı – tərc.) Hidayətlə eyni meyarları bölüşən Nima (müasir iran ədəbiyyatının nümayəndəsi, şair – tərc.) qədər mənim üçün öz mövqeyində əzizdilər.
Əslində seçən ideologiyalardır, lakin ədəbiyyat seçim etmir…
Bu da bir növ seçimdir… lakin vətənini fikirləşən insan doqmatik seçim edə bilməz. Sədi deyirdi: “Hər cisimdə bir beyin, hər libasda bir insan”. Nəyə görə Qəvam və Müsəddiq oxşar olmalıdır? Elə bundan irəli gələrək, niyə digərləri mənim kimi düşünməlidir?!
Bəs niyə Müsəddiq getdikcə populyarlaşır?
Çünki o, açıq şəkildə müstəmləkəçi qüvvəyə qarşı mübarizə aparıb, Qəvam isə özünəməxsus şəkildə başqa bir müstəmləkəçi gücə qarşı vuruşub və rusları yolundan döndərərək, şimal neft imtiyazını onlardan qoparıb. Hər ikisi İran övladıdır və iran üçün xidmət ediblər. Onların ədavətləri cəmiyyət baxımından tədqiq edilə bilər.
Zənnimcə, çətin ki, ziyalılarımız arasında bu qədər səmimi mövqeyə sahib biri tapılsın.
Mən mütəfəkkirəm, lakin ziyalı deyiləm. Ziyalılıq üçün azadlıq lazımdır, amma tənhalığın çıxılmaz yerində düşünmək mümkün olur; deməli, ilk növbədə mən bu ölkənin öz emosiyaları, təəssüratları olan adamlarından biriyəm. Ustadımız Əbulqasim Firdovsi deyir: “ müdrik şagird”. Demir “müdrik”. Əgər bir adamı başqa ölkəyə səfir olaraq göndərmək istəyirsinizsə, o, “müdrik şagird” olmalıdır, deməli, mən sentimental, emosional insan olsam da, ağıllı və müdrikliyə uzaq olmamalıyam.
Fars mədəniyyətində həddindən artıq şişirdilən bir sözümüz var; həkim. Həkim nə bildiyimiz həkimdir, nə riyaziyyatçı, nə də buna bənzər şeylər. Həkim sözünün əhatə etdiyi sərhədlər ziyalılıqdan kənara çıxır…
Əslində “həkim” müəyyən dərəcədə filosof deməkdir. Amma burada bir çox adama bu titulu verdikləri üçün bunu tibbi termin hesab edirlər və s…
Bəs fanatik kimdir?
Öz mənafeyi üçün hər şeyi inkar edən, fanatikdir. O ya başqalarını ölümə, ya da ölüm onu özünə çəkir. Bu bizim qan xəstəliyimizdir. Millət özünü öldürməz, öldürməməlidir! Amma İraqın İrana hücumu kimi bir düşmənçilik baş qaldırarsa, o zaman müzakirə başqadır. Bu çox aydın məsələdir və nəyinsə şərhi deyil.
Və bu sizin spesifik təhkiyə tərzinizi müəyyən edən amildir, əslində İrana, onun dilinə və bütün komponentlərinə olan baxışınızın təzahürüdür.
Bəli, həqiqətən də belədir. Yadımdadır ki, “Kelidər” (yazıçının ən məşhur əsəri – tərc.) haqqında təxəyyül dünyasına ilk addımlarını atmazdan qabaq dua yazıb, bu ədəbiyyatın bütün nəhənglərinin, düşüncə adamlarının adını qeyd edərək onlardan kömək umdum. Düzdür, bu 10 psixoloji kömək özüm üçün olsa da, artıq düşüncə dünyama öz təsirlərini göstərmişdi.
Yəni bu o deməkdir ki, onlar sizin dilinizlə yenidən canlandılar?
Bu duanı mənə aid olmayan fikirlərdən uzaqlaşmaq və həmin azman şəxsiyyətlərə inandığım üçün yazmışdım…bəlkə də yenidən canlandırmaq üçün, çünki mən bu dildən qidalanıram. Lakin həmişə öz üslubumla yazıram və gəldiyim qənaət də odur ki, hər yazıçı öz üslubunda, tərzində yazır.
Tərcüməçi olmadığı təqdirdə…
Bekketin bir müddət Coysun katibi olduğunu və onunla yaxınlıq etdiyini eşitmişik, oxumuşuq, amma Bekketin Coys kimi yazdığını eşitməmişik. Mən gənc yaşlarımda incəsənət, ədəbiyyat sahəsində çalışmaq və öz dünyamı tapmaq üçün Tehrana gəldim; və əlbəttə, öz üslubumla. Mərkəzə elə bir ümidlə gəlmiş, müəllimimi əsgərlik bəhanəsi ilə elə inandırmışdım ki, mütləq getməliydim.
Maraqlıdır ki, biz bu macəranı Məhəmməd Əli Movahedin (iranlı şair, tərcüməçi – tərc.) də həyatında görürük. O, on il Təbriz bazarında dükan sahibi olmuşdu və onun üçün də İran çox mühümdür.
Adını çəkdiyim alman qəzetindəki həmin məqaləmlə bağlı cənab Movahed “İrandan narahatam” yazmışdı.
Bəli, Mehrnamenin novruz sayında.
Orada qeyd etmişdim ki, bizim yalnız çağdaş yox, klassik dövr İran mütəfəkkirləri də danışıqlar məsələsində çox həssasdırlar. Onların arasında Məhəmməd Əli Movahed kimi mistik olmağına baxmayaraq, İranın neft mübahisəsi dövründə təəssüb çəkməkdən geri durmayan adam İrandan narahatam deyir. O, mistikdir və irfani mətnlər üzərində xeyli iş görüb. Ümumiyyətlə, o, Şəms Təbrizini addan, səsdən təşəkkül tapmış xarakter olaraq canlandırdı. “Ta səre zolfe ərusane soxən” kitabımın birinci cümləsində Şəmsdən sitat gətirirəm: “Mənim bütün batinim yekrəngdir, əgər hökmranlıq etdiyim ərazidə zahir olsa, onda bütün dünya yekrəng olacaq. Bu, qılıncın oynadığı, qəzəbin var olduğu, bu cür ənənələrin hökm etdiyi dünya kimi deyil.
Farscadan çevirən: Quliyev Cavid