Çağdaş Amerikan poeziyasının aparıcı simalarından olan Martin Espada 1957-ci Nyu-Yorkda, Bruklində doğulub. Əslən Porto Rikoludur. Atası “Vətəndaş Hüquqları Hərakatı”nın öncülərindən olub. Buna görə də şair gənc yaşlarından siyasi aksiyalarda iştirak edib. Bar fədailiyindən vəkilliyə qədər müxtəlif işlərdə çalışıb. Viskonsin-Madison Universitetinin Tarix Fakültəsini bitirib. Sonra isə Norsvestern Universitetində hüquq təhsili alıb. Bir müddət hüquqi məsələlərdə pulsuz kömək edib. “Nyu-Yorker”, “Nyu-York Tayms Buk Revyu”, “Harpers” kimi jurnallarda şeirləri və yazıları çap olunan Espada, hal-hazırda Massaçusets Universitetində professordur. Latın poeziyası və “Yaradıcı yazı” dərsləri keçir.
Martin Espadanın şeirləri Valt Vitmen ənənəsindən gəlir. Jose Marti, Pablo Neruda kimi bir çox Latın Amerikalı şairə təsir edən Vitmen poeziyasının gücü Espadadan da yan keçməyib. Şair özü deyir ki, Joze Marti, Neruda, Karl Sandberq, Edqar Li Masters, Allen Ginzberq, Ferlingetti, Lenqston Hyuz, Nazim Hikmət kimi şairlər Vitmen poeziya ağacının budaqlarıdır, mən də özümü bu sırada görürəm.
Şeirlərinin dili açıq, birbaşadır.
Espadaya “Şimali Amerikalı şairlərin Neruda”sı deyirlər.
Şair “Çörək mələklərini təsəvvür etmək” adlı (1996) kitabı ilə Amerikan Kitab Mükafatını qazanıb. Aldığı mükafatların arasında “Paterson Poeziya Mükafatı”, “PEN/Revson Poeziya Mükafatı”, “Robert Krili Mükafat”ları var.
Şairin “Mühacir Buzoğlanın rəqsi”, “Təxliyə adalarından gələn boru səsləri”, “Bir sevgilinin barmaqlarının orbitidir üsyan”, “Öskürəklər və Ölü radiatorlar şəhəri”, “Çörək Mələklərini təsəvvür etmək”, “Cəhənnəm mətbəxində Mayalı bir astronom”, “Alabanza: yeni və seçmə şeirlər”, “Poeziya Cumhuriyyəti” kitabları çap olunub. Bundan başqa şair öz şeirlərini səsləndirərək “Mambo rəqsi edəcək indi ölülər” adlı bir diskdə toplayıb.
Tato “Nyu-York Yankiz” komandasına nifrət edir
Frank Espadaya.
1947-ci il idi,
Tato, “Nyu-York Yankiz” komandasıyla
yoxlama oyunu keçirirdi.
Rəqib komandada oynamasına icazə verilən
yeganə Porto-Rikolu
həmişə dava edərdi oyundan sonra,
bağırardı, ayaqqabıları meydançada
sürüşəndə.
On yeddi yaşlı
qara dərili bir uşaq idi,
iri əlləriylə
hər gün əlcəyini yağlayardı.
Yüz metrdən görə bilərdi
topun üstündəki tikiş izlərini;
uzaqdan vura bilərdi topa
məğlubedilməz hörmətlə.
Vuruş zolağından
güllə kimi uzaqlaşdırmaq üçün topu
reklam bannerində
ağ bir nöqtəni nişan alardı,
ya da zərbəçinin dizlərini.
Oyunçu simsarı, ən təbii qövs cızan zərbəni
onun vurduğunu deyərdi Tatoya,
Ted Vilyamsdan bu yana.
Bir yoxlama oyunu keçircəkdi yenə
Nyu-York Yankiz komandası ilə,
amma zəngli saat
o səhər zəng çalmamışdı.
1947-ci ilin yaz ayları idi.
Amerikan liqasında
qara dərili uşaqlar yox idi.
Və Nyu-York Yankiz
bir də yoxlama oyunları keçirmədi;
radiodan elan etdi
vaxtı keçmiş sənədləri,
uduşsuz lotoreya biletlərini.
Yenə də beyzbolla məşğul oldu Tato.
Davam etməyə məcbur idi.
Hələ də qövs cızan zərbələr vururdu,
vurmağa məcbur idi hansısa hədəfi.
Yarı-profesional oynadı,
sənaye liqalarında,
işlədiyi fabrik komandasının
birinci qapısında,
əla oyun göstərərdi
köhnə-külüş stationda
Cersi Sitinin yaxınlığında –
zərbəçi topu çox uzağa vuranda
o saat üçüncü zolağı tərk edərdi,
qaçardı dördüncü qapıya –
xatırlayır televizordakı oyuna baxanda,
ağ dərili oyunçuların boynunda
qalan butsi izlərini
üst-üstə iki oyuna,
gecəyə on beş dollar,
bir də avtobus səyahəti
sahildəki qəsəbələrə tərəf.
O vaxtlar gecə növbəsində
işləyirdi Tato
bir səhiyyə qrupu ilə
Hollandiya Tunelində,
sabunla təmizləyərdi divarlardan ilğımları.
Kifayət qədər yaxşı deyildim, deyir bu gün,
amma sözlərlə aldadılır
mərcə pul qoyanlar xəbərdarlıq qeydlərində.
Artıq heç kim onu Tato deyə çağırmır,
nifrət edir “Nyu-York Yankiz” komandasına.
Gecələr Gördüklərimizlə Yaşayırıq
Atama
Porto-Riko dağları alov kimi
parlayarkən sənin xəyallarında
nəmli, yaşıl bir işıqla,
görünəndə bambuk ağaclı yaşıl yamaclar,
Şərqi Harlemin damları,
hələ Teksas baraklarının fərqinə varmamış,
yarımçıq xəyallarda görünən
babanın bir çayın üstündə tikdiyi
körpüdən keçəndə sən,
doğulduğun adanın həsrəti
oyardı, oyardı içini;
otuz ilin sürgünlüyü kimi dərin,
ürək döyüntüləri kimi sürəkli.
Bu, miras idi mənə
Nyu-Yorkda doğulan oğluna:
Porto-Rikonu görməmişdən qabaq,
Bruklini məhv edən binaların
o tayında xəyal kimi görünən
dağları görmək,
yaşamaq gecələr gördüklərimlə
gözlərim qapalı ikən.
Avtobusda yatmaq
Necə də topalaşırıq avtobus dayanacaqlarının alatoranlığında,
paltolarımıza bürünüb oturarkən necə də büzülürük,
necə də gözləyirik meqafonun elan etməyini
avtobusların hərəkət vaxtını,
gum-gum necə də yumruqlayırıq içki makinalarını
qəpiklərimizi udduğu üçün,
necə də təəccüblənirik öz üzümüzün görüntüsünə
bəyaz işıqlı tualet güzgülərində.
Necə də unuduruq Alabama avtobus dayancaqlarını,
Birmingemlə Montqomeri arası,
necə də atılıblar Azadlıq Səyyahları
davapərəst qrupların önünə, sonra necə də körpəydi üzləri,
necə də büzüşmüşdü o sifətlər çürük meyvələr kimi,
necə də axtarırdı barmaqlar ağızlardakı qırılmış dişləri,
səyyahlar, Afrikanın, Avropanın nəvələri,
necə də davam etmişdilər səyahətlərinə
ovuclarını açıb acı-acı ağlayarkən gettolar
ayrı-seçkiliyin muzeylik qaydalarına.
Necə də unutduq on il əvvəlki Biloksini, Missisipini,
heç bir şahidin kameralara danışmadığı yeri,
necə də atılmışdı polis gücüylə avtobusdan
əsgər uniformalı Zənci bir kişi
arxa oturacaqda əyləşmək ənənəsinə qarşı gələndə,
sülh hakimi necə də qərar vermişdi bir həftəlik həbsinə,
sonra qayıtmışdı öz yatağına bir qədəh viski ilə,
necə də yata bilməmişdi qara dərili əsgər
qardiyanların hiyləgər addımlarını eşidərkən,
kart oynayan cəlladların donqultularını,
onun cəlladıydılar bəlkə də.
Adı yox idi siyahıda;
illər boyu ailəsinə başa sala bilmədi.
Mənə necə danışmışdısa, hələ də xatırlayıram.
Dimdik necə də mürgüləyirik avtobuslarda,
qulaqcıqlardan gələn cızırtıyla
necə də qarşılayır bizi gecə,
başqa bir nəslin alqışları, nəğmələri
necə də eşidilmir uzaq bir radio kimi,
yol gedərkən alnımız pəncərəyə söykəli şəkildə,
necə də yatırıq, yatırıq necə də.
Meksikalı taksi sürücüsünün onu tərk edən arvadına yazdığı şeir
Bruklin Körpüsündə
tıxacda gözləyərkən,
bir şeir yazmasını istədim
şairlərdən sənə,
taksimin arxa oturacağında.
Ağaclara, yoxsa aya
oxşadığını soruşdular sənin.
Xeyr, dedim,
körpü kimidir mənim arvadım,
tıxac böyük olanda
vaxt tapıram
çaydakı qayıqlara
tamaşa etməyə.
Şeir Respublikası
Çili üçün
Şeir respublikasında
şairlərlə dolu bir qatar
şimala tərəf gedir yağışda,
titrəşir ərik ağacları,
atlar havanı təpikləyir,
yol boyunca
tamaşa göstərir kənd orkestri
melon papaqlarla, şeypurlarla
respublikanın başqanı kimi
əl sıxıb salamlaşırlar.
Şeir respublikasında
şeir yazır keşişlər gecə haqqında,
monastır şokoladlarının qutusu haqqında,
yeməkxanalar tərifli qafiyələrdən istifadə edir reseptlərində
ilan balığından ənginara qədər,
azadlıq uğruna yeyir şairlər.
Şeir respublikasında
zooparkdakı babuinlərə
şeir oxuyur şairlər, digər ibtidailərə də,
şairlər və babuinlər, nə fərqi var ki, zövqlə çığırışırlar.
Şeir respublikasında
vertolyot kirələyir şairlər
dövlət sarayını bombalamaq üçün
kartonlara yazılmış şeirlərlə
sonra, həyətdə kim varsa,
hücum edir səmadan çırpınıb yerə düşən
bir şeiri tutmaq üçün,
ağlamaqdan kor olmuş səmadan.
Şeir respublikasında
hava limanındakı məsul şəxs
icazə verməyəcək ölkədən çıxmağınıza
bir şeir oxuyana qədər siz ona
Ah! Nə gözəl, deyənə qədər o sizə.
Tərcümə: Qismət