Əli Əhməd Səid Esber (Adonis) 1930-cü ildə, yanvarın ayının 1-də Suriyada, Tartus ilə Latakiya arasındakı Qəssabin adlı bir kənddə doğulub. 14 yaşına qədər bu kənddə yaşayıb, oxuyub-yazmağı özü öyrənib, Quranı “xətm edib”, qədim ərəb şairlərini, xüsusilə də IX əsr şairi Əbu Təmmamı oxuyub.
O, Qəssabin kəndinin təbii örtüyünə, ətraf mühitinə və ictimai şəraitinə, pastoral xarakterinə görə mistisizmə maraq göstərib. Fəqət bu mistisizmin kökündə Tanrıya çatmaq cəhdi, dərkolunmayan metafizik gerçəkləri ilahi intiusiya yolu ilə yaşamaq meyli yox idi; onun mistisizmi gözlə görünməyən gerçəklərdən çox, maddi dünya ilə bağlı idi, yəni söhbət iki “dünyanın birliyi”ndən gedirdi. Daha doğrusu, bu fakt, sonralar onun şeirlərinin həm diskursiv, həm də intuitiv qaynağı kimi konkretlik qazanacaqdı.
Suriyanın 1944-cü ildə müstəqil olması və Şükrü Əl-Qüvvətlinin ilk prezident seçilməsi onun həyatında “min bir gecə” möcüzəsi yaratdı: təzə prezidentin ölkəni öz gözləriylə görüb tanımaq üçün başlatdığı səfərlər şairin həyatında önəmli rol oynadı. Şükrü Əl-Qüvvətlinin bir gəzintiyə çıxacağını öyrənən Əli Əhməd Səid atasına deyir ki, bu hadisə haqqında bir şeir yazacam. (“vəziyyət” şeiri və ya xalq şeir ənənəsinə tamamilə uyğun gələn bir davranış) Atası oğluna deyir: oğlum, sən kimsən ki, o boyda prezidentin qabağında çıxış etmək istəyirsən?
Amma oğul Quranın “Əş-şüara” (Şairlər) surəsində bəhsi keçən şeytanlara qulaq asdı, öz bildiyi kimi etdi, şeiri yazdı və prezidentin, minlərcə suriyalının qabağında oxudu. Mirene Qosseynin dediyinə görə, şeirdə indiyə qədər öz ölkəsində söz sahibi olmamış suriya xalqı ilə prezident əməkdaşlığa dəvət olunurdu. Gənc şair deyirdi ki, “hər iki tərəf də inam və səbr göstərməlidir, vətəndaşlıq prinsiplərini bilməlidir. Xalq əlini uzadır.”
Əli Əhməd şeirini bitirəndə prezident yerindən durub cavan şairin alnından öpür və soruşur: “De görüm, ürəyin nə istəyir?”
“Oxumaq istəyirəm.”
Əli Əhməd bir həftə sonra prezidentdən bir məktub aldı. Onu bir liseyə yazdırmışdılar və Tartus şəhərinə gəlməsi xahiş olunurdu. Əli Əhməd üç il burda qaldı, sonra Latakiyada dövlət məktəbində oxudu və 12 illik məktəbi 5 ildə bitirərək diplom aldı.
Latakiyada olduğu ilk illərdə siyasi fəaliyyətlərə qoşuldu, Suriyada olan fransız hərbçilərinə qarşı mitinqlər təşkil etdi. İlk şeirlərini də bu ərəfədə çap etdirdi. 1950-ci ildə Şam Universitetinə qəbul olundu, yerli qəzet və jurnallarda şeirlərini çap etdirməyə davam etdi. Ərəb şeirini yeniləmək problemi o vaxtlar da onun əsas məqsədi idi. Ərəb şeirinin ənənəvi strukturu və ifadə qəlibləri (prozodi) içində özünü məhbus kimi hiss edirdi. Əli Əhməd Adonis olmağa gedən yolda bu problemi həm nəzəri, həm də praktiki şəkildə həll edəcək və düşüncələrini “Ərəb poetikası” (Beyrut, 1971) adlı görkəmli əsərində ifadə edəcəkdi.
Əli Əhməd Şam Universitetini bitirib “Ərəb mistisizmi” mövzusunda magistr işini müdafiə etdi. 1956-cı ildə ərəb ədəbiyyatının dövrümüzdəki ən önəmli tənqidçilərindən biri olan Xalidə Salehlə evləndi. Bu evlilikdən qısa müddət sonra Livana getdi və Adonis ləqəbini götürdü. Bildiyimiz kimi, ADONİS Şumer, Hitit, Babil və Finikaya qaynaqlarından Antik Yunanıstana qədər gəlib çıxan hekayələri ilə məşhurlaşmış Finikiyalı “kişilik” tanrısıdır. Bir əfsanəyə görə, Adonisə aşiq olmuş Afroditanı qısqanan ilahə Artemis, onun (Adonisin) üstünə donuz qısqırdıb. Adonisin qanı ilə sulanan torpaqdan “Manisa lalələri” bitib. Adonis öləndə ilahə Afrodita (Finikiya mənbələrinə görə İştar) onu xilas etmək üçün ölülər dünyasına gedib. Ölülər dünyasının ilahəsi Persefona da Adonisə aşiq olduğu üçün seçim arasında qalan Zevs heç birinin qəlbini qırmamaqdan ötrü Adosinin bir il yer altında, bir il yer üstündə qalmasını buyurub. Bu əfsanə Əli Əhmədin Adonisə çevrilməsinə, Suriya kralının öz qızı Mirra (bəzi mənbələrə görə, Kipr kral Kinras ilə qızı Smirna) ilə sevişməsindən doğulan Adonis əhvalatından daha çox uyğun gəlir. Kral sevişdiyi qadının öz qızı olduğunu biləndə çox qəzəblənib və qızını öldürmək istəyib. Tanrıların qıza yazığı gəlib və onu mərsin ağacına (murt, murtos) çeviriblər. Bu əfsanələri ağıl öyrətmək məqsədilə xatırlamadım: Adonis – Əli Əhməd üçün simvoldur, müəyyən fasilələrlə sürəkli şəkildə “dirilmə”ni, dəyişməyi və kimlik axtarışını xarakterizə edir.
Adonis Liviyalı gənc şair Yusif Əl-Hal ilə birlikdə “Şeir” adlı jurnal təsis etmişdi. Bu jurnal vasitəsilə çağdaş ərəb poeziyasının problemlərini saf-çürük etməyi və yeni ərəb şairlərini tanıtmağı planlaşdırırdı. Məqsəd baş tutdu, jurnal Məşriqdən Məğribə qədər bütün ərəb dünyasına təsir etdi, “Şeir” inqilabı yaratdı; çağdaş ərəb şeirinin ən önəmli imzaları bu jurnaldan çıxdı.
Adonis 1960-61-ci illərdə Parisdə olduqdan sonra Beyruta qayıdıb Liviya vətəndaşlığını qəbul etdi. Bir neçə il sonra isə “Şeir” jurnalından uzaqlaşdı.
1968-ci ildə, bədii düşüncələri tam mənası ilə yetkinləşən illərdə “Mavvaqif” adlı aylıq jurnal çap etdirməyə başladı. “Mavvaqif”in birinci nömrəsində jurnalın kollektivi adından təqdim olunan yazıda belə deyilirdi: “Bu jurnal bizim ifadə alətimiz, bizim canlı bir hissəmiz, tamamlayıcımızdır; buna görə də, həm Gerçəklik, həm də Simvoldur. Bu, parçalanmaqdan başqa heç nə görməmiş Ərəblərin bölünüb dağılmasını ifadə edir; biz bu jurnalda təzə bir struktur formalaşdırmağa çalışacağıq.”
“Mavvaqif” jurnalı bu xəttə və bu prinsipə sadiq qaldı. Jurnal bugün də ərəb yazarlarının hər mövzuda düşüncələrini dilə gətirdikləri mətbu orqan kimi öz funksiyasını qorumaqdadır.
Axır vaxtlar Parisdə yaşayan və “Mallarme Akademiyası”nın əcnəbi üzvü olan Adonisə 1971-ci ildə “Syria-Lebanin Award of the International Poetry Forum” (Pitssburgh), 1986-cı ildə isə poeziya dünyasının ən önəmli mükafatlarından biri olan “Le Grand Prix des Biannales İnternationales de Poesie” (Brüssel) verildi. Əsərləri başda Fransa olmaqla, İngiltərə, Belçika, ABŞ, İspaniya və Norveçdə, şeir və esseləri bu ölkələrdən başqa İsveç və Yaponiyada çap edilib.
***
Adosinin əsərlərini analiz edəndə görünür ki, müəyyən temalar konkret yazıldıqları dövrün baxış bucağına görə inkişaf edir. Şeirlərinin vazkeçilməz obrazı olan Şamlı Mihyar, sanki, Adonisin əks-sədası, alter-eqosudur. Yoxsulluq, uşaqlıq və ölüm – ilk şeirlərinin əsas mövzusu, motivləridir. Adonis deyir ki, uşaqlıq ilə yoxsulluq arasında bir oxşarlıq var: uşaqlı təkcə saflıq və təbiətə yaxınlıq dövrü deyil, eyni zamanda, mülkiyyətin də olmadığı dövrdür. Onun Qəssabin kəndlilərini xatırladan yoxsul insanları bəsit, hörmətli və gözəl insanlardır. Şamlı Mihyarın dünyanı dəyişdirməyə çağırdığı insanlar – bu insanlardır; çünki təbiətə yaxın olmaq bu insanları çirklənməkdən xilas edib. Ölüm bu insanlar üçün bəsit və təbii bir hadisə, yaxşı tanıdıqları, sevdikləri torpağa qayıdışdır. Yoxsullarla torpaq arasındakı bu yaxınlıq Adonis poeziyasının mistik arxa planını formalaşdırıb.
Ən önəmli əsərlərindən biri olan “Şamlı Mihyarın nəğmələri”ndə yoxsulluq, sadəlik, təbiətə yaxınlıq yenə əsas motivlərdir. Mihyar obrazı şairin düşüncə, ümid və xəyallarının konkretləşmiş halıdır. Bir həyat simvolu olan Mihyar davamlı şəkildə hərəkətdədir: dinin formalaşdırdığı cəmiyyəti sarsıtmağa gələn “kafir qılıncı”dır; imamı inkar edən inqilabçıdır; haqsız və köhnəlmiş olan hər şeyi lənətləyən, dinin qorxu olmaqdan çıxdığı, insanın həm tanrı, həm də qul olduğu bir dünyanın carçısıdır.
“Şamlı Mihyarın nəğmələri” (1961) forma baxımından ərəb poeziya ənənəsində ilk qopuşu təmsil edir. Bu qopma əvvəllər Cibran, Səyyab və Adonisin birinci dövr şeirlərində rast gəldiyimiz qopuşdan çox irəli, konkret və qərarlı bir ərəfəni ifadə edir. Bu, inqilabın başlanğıcıdır.
Daxili, yaxud yarım qafiyənin, ölçünün və ənənəvi formanın bütünlüklə tərk edilməsinin ərəb cəmiyyətində yaratdığı xaosu qərblilərdən daha çox, Divan şeirinin əzici və məhkumedici qəliblərindən xilas olmuş biz türklər daha yaxşı dərk edə bilərik.
“Nyu-Yorka məzar” kitabındakı üç uzun şeirdə tarix və coğrafiyanın sərhədləri silinib. Məsələn, birinci şeirdəki Nyu-York həm ABŞ-ın, həm bütün bəşəriyyətin, həm ərəb dünyasının, həm də şairin vicdan güzgüsüdür. Amma bu, təkcə əks etdirən yox, həm də dayanmadan tənqid edən bir güzgüdür. Şair Amerika hindusunun Fələstində dirilməsindən danışarkən, şeir real, tarixi və aktual olanı bir qabda əritməkdə, onlara transsendentallıq və böyüklük bəxş etməkdədir: Vyetnam savaşı bütün savaşlara, fələstinlilər bütün sürgün olunmuşlara çevrilməkdədir.
“Tayfa başçılarının tarixinə epiqraf” şeirində İspaniya Əməvi dövlətinin XI əsrdə parçalanması ilə əmələ gələn Tayfa (bu söz ərəbcə “parça, hissə” deməkdir) krallıqları (Əndəlüs, Bərbər və s.) aktuallaşdırılmaqda və tarix aktualın içinə otuzdurulmaqdadır. Tayfa parçalanması bugünkü ərəb dünyasını odlara atan bölünmənin xəbərçisi və simvoludur.
“Bu mənim adımdır” şeirində yenə aktuallaşdırmadan istifadə edilib. Əli (“Həzrət Əli” və Əli Əhməd Səid) adının ətrafında Abbasi və Əndəlüs dövlətlərinin süqut etməsindən sonra ərəb dünyasının yaşadığı faciənin özülü üstündə bir kimlik araşdırması, tarixi sorğu-sual aparılır: Dəyişdirmək gücü olduğunu iddia edən Əli (bəlkə də Şamlı Mihyar) danışır. Zaman və məkan Liviya kontekstində götürülüb, amma bu, bütün ərəb dünyasının zamanı və məkanıdır.
Adonisin ərəb poeziyasına gətirdiyi ən böyük yenilik onu müstəqilləşdirmək olub: motiv, tema və sözlərdən istifadəyə gətirdiyi azadlıq və ənənəvi ölçünün, qafiyənin qırılması. Mistisizmlə ekzistensializm, sosializmlə individualizm, real ilə irreal olan Adonisin şeirlərində bir yerdədir. Adonisin temalarına baxıb demək olar ki, o, “bağlanmış” şairdir. Bu, bəlkə də tarixilik-aktuallıq problemi ilə maraqlanan bir şairin bağlanmasıdır; bu əlaqə şairi boğmur, əksinə poetik struktur içində onun varlığını konkretləşdirir, şəffaflaşdırır və ona “bilici” kimliyi bəxş edir.
Adonis ərəb poeziyasına dil və forma yenilikləri gətirməkdən başqa, ərəb poeziyasının öz kimliyini itirmədən dünya poeziyası ilə əlaqə qurmasına çalışmış, bu məqsədlə də Sen-Con Pers, İv Bonfua kimi şairləri ərəb dilinə tərcümə etmişdir. Yeniləşmə Adonisə qədər ərəb poeziyasının ən əsas problemi olub, çünki ona qədər qərb təsiri ilə ərəb nəsri və şeiri ya əməllicə özünü itirmiş, ya da folklorçuluqda ilişib qalmışdı. Adonis dünya ədəbiyyatıyla sağlam əlaqələr quraraq və ərəb poeziyasının əsas özəlliklərini qoruyaraq bu problemi həll etmişdir.
Bu çözümü onun poeziyasında konkret şəkildə görürük: onun şeiri Həllac və Niffarinin ön sıralarda olduğu ərəb poeziya irsinin mənimsənməsi ilə, içində daha çox Hölderlin, Rilke və Mişönün ağırlıqda olduğu qərb poeziyası ilə sintezdir.
Adonis nəzəri mübarizəsini “Ərəb poetikası” adlı kitabında ümumiləşdirib. O, professorlar heyətinin dəvəti ilə “College de France”da (Paris) oxuduğu dörd mühazirədən ibarət bu kitabda “Poetika və şifahilik”; “Poetika və Quran çevrəsi”; “Poetika və Düşüncə”; “Poetika və modernizm” başlıqları altında ərəb poeziyasının dil, struktur, ənənəvi və kültürəl problemlərini analiz etməkdə, köhnə ənənəvi şeirin küllərindən doğulan yeni və modern ərəb poeziyasının şifahidən yazılıya gedən yolunu incələməkdədir. Adonis “Səs”dən “söz”ə gedən prosesin analizində modernləşməni köhnənin mənimsənilməsində görür və modern ərəb poeziyasının atasını öldürməməli olduğunu, əksinə onu bir dosta, dialoq qura biləcəyi gizli bir gücə çevirməyi təklif edir və deyir ki, ərəb şairi modern olmaq üçün əski şairlərin küllərindən (amma tamamilə yenidən) doğulmalıdır.
Adonisin şeir macərası cumhuriyyət dövrü şairlərimizin mübarizəsinə bənzəyir; amma bütünlüklə eyni insan və dünya “üfüq”lərini (vision), eyni ənənəvi, nəzəri və poetik mirasla elmi-nəzəri və estetik qopuşu göstərmir.
Adonisin ərəb poeziyasındakı yerini Nazim Hikmətin “Şeyx Bədrəddin Dastanı” ilə türk poeziyasındakı yeriylə, yəni “qopuş”dan sonra uğura çatması ilə müqayisə etmək olar.
Ankara, noyabr, 1987.
Tərcümə: Qismət