Semih Gümüş 1956-cı ildə Ankarada anadan olub. 1981-ci ildə “Ankara Universiteti” Siyasi Bilgilər Fakultəsini bitirib. 1981-1985-ci illər arasında “Yarın” dərgisinin, 1995-2005-ci illər arasında isə “Adam öykü” dərgisinin baş redaktoru olub. 2006-cı ildən “Notos” adlı jurnalın təsisçisi və baş redaktorudur. Çoxsaylı ədəbiyyatşünaslıq və ədəbi tənqid kitablarının müəllifi olan Semih Gümüş hal-hazırda Türkiyənin yaşayan ən böyük tənqidçilərindən biri hesab olunur.
Siyasətin aktuallığı həyatın hər sahəsində bezdiricidir. Siyasət həm bütünlüklə cəmiyyəti yerindən qaldırmaq üçün ortaya çıxır, həm də bugün var ikən sabah yox olaraq yerini başqa bir siyasətə verir. Onun ideologiya ilə iç-içə yaşamaqdan başqa çarəsi yoxdur. Fasiləsiz şəkildə özünü yeyib bitirən bir qurum ictimai baxımdan dəyərli deyilsə, bədii baxımdan heç dəyərli deyil. Kim onu əlinə götürsə, nəticəsinə qatlaşmalıdır. Beləliklə, siyasət özünü sürəkli şəkildə inkar edərək yaşayırsa və bəzi növlər yox olaraq yerini yeni növlərə buraxırsa, ədəbiyyat özünü hansı siyasi məqsədə, istiqamətə bağlayacaq ki? Ələgələn nəsə tapıb çıxarmaq, təbiəti etibarilə yoxdan yaratmağa köklənmiş ədəbiyyatı, əslində, nəsnəsiz qoyur.
Əks tərəfdən baxaq. Məsələn, avanqard ona görə dalana dirəndi ki, modernizmin içindən çıxıb doğulduğu yerə reaksiya verməklə görünməyə çalışarkən ictimailəşməyə yatımlı oldu, anti-sənətə çevrildi və nəhayət postmodernizmin hamıya aid olmaq və “hər şey sənət ola bilər” düşüncəsini mənimsədi. Amma məqsədi bu deyildi. Lev Kreft yazır: “Avanqard insitutlaşmış sənəti yox etmək, həyatda inqilab etmək istəyir.” Beləcə, o saat siyasiləşir. Bu gündən baxıb insitutlaşmış sənət deyəndə avanqardın nəyə işarə vurduğunu demək çətindir, bu, dövrdən dövrə dəyişir. Əvvəlcə modernizmə sərt təpki göstərən avanqard, sonra bunu davam etdirdi və ənənəvi sənət anlayışını kökündən dəyişdirməyə çalışdı. Amma olmadı. Çünki avanqard yol açmaz, yol göstərər. Onun göstərdiyi yoldan güclü cərəyanlar da keçə bilər, yeni avanqardlar da. Nəhayət o, öz mövcudluq formasını belə bir təkamülə söykədiyi üçün siyasiləşir, amma dağıdıcı gücə sahib ola bilmədiyi üçün də siqnal fişəngi kimi qalır. Dada-nı siyasələşdirən şey modernizmin bütün həyatı əhatə etməsinə verdiyi reaksiya oldu, amma tarixi əhəmiyyətini çıxsaq, özünə qalıcı bir kimlik qazandıra bilmədi.
Siyasiləşmək üçün kütləvi sənətə yatımlı xüsusiyyətlərə malik olmaq lazımdır. Bu, bir növ populyar olmaqdır. Avanqard isə həm parlayıb sönən, həm də bağlarını qoparmaq istəyən yenilikçi konsepsiyalar üçün ən uyğun mövcudluq formasıdır. Üstəlik avanqardı da yanına çəkməyi bacaran postmodernizm “sənətdə metalaşma, ticariləşmə, qloballaşma, medialaşma və post-sənayeləşmə proseslərinin doğurduğu nəticələri icmallaşdırmaq” (Lev Kreft) bacarığından da istifadə edərək, asanlıqla siyasiləşməyə yatımlıdır. Postmodernizm konformistdir, hər vəziyyətə uyğunlaşır, buna görə modernizmdən xoşu gəlmir. Postmodernizmin hər şeyi ortabablığa gətirmək cəhdi avtomatik şəkildə onu siyasiləşdirir. Siyasət ondan istifadə edərkən, o da siyasətdən istifadə edir.
Əslində avanqardın, ya da postmodernizmin ədəbiyyatı siyasiləşdirən tərəfini bir kənara qoyub, ədəbiyyat ilə siyasət arasındakı əlaqəyə başqa bir bucaqdan baxaq. Bu medalyonun iki üzü var: siyasiləşmiş ədəbiyyat ilə ədəbiyyatın siyasi məsuliyyəti. İkisi də problemlidir. Bəlkə burdan başlasaq, sonrasına ehtiyac qalmayacaq: Valter Benyamin siyasiləşmiş ədəbiyyata meyillənən yozumla yazırdı: “Göstərmək istəyirəm ki, bir ədəbi əsərdəki meyllərin siyasi mənada doğru ola bilməsi üçün, ədəbi mənada da doğru olması lazımdır.” Benyamin siyasiləşmiş ədəbiyyatı önə çıxaran mövqedən çıxış etsə də, ədəbi dəyəri birinci şərt kimi qeyd etməsi kifayətdir.
Siyasiləşmiş ədəbiyyat konsepsiyası, istər-istəməz siyasəti, yəni ictimai həyatı arxasınca dartıb aparan və əlbəttə ki, hamı üçün hər vəziyyətdə doğruluğu, haqlılığı şübhə doğurmayan məqsədləri birinci sıraya qoyur. Bəs ədəbiyyat harda qalır? Əlbəttə, sonra gəlir, o da k, nə qədər qalıbsa. Deyə bilərik ki, Maksim Qorkinin “Ana” romanından başlayaraq 1970-ci illərin axırına qədər sosrealizm öz siyasi məqsədləri uğruna ədəbiyyatı yenidən səhmana saldı. Üstəlik bu, əvvəlcə sosialist ölkələrdə, özü də quruluş mərhələsinə aktiv şəkildə qoşulan yazıçıların əliylə baş verdi. Çünki həmin illər Oktyabr İnqilabından başlayaraq sosializmin dünya düşüncəsi, təkanverici qüvvə olduğu illər idi. Həm də bu, son böyük dalğası 1960-cı illərdən başlayıb 1970-ci illərin sonunda öləziyən uzun bir dönəmdir.
Bu prosesə könüllü şəkildə qoşulan yazıçıların yazdığı romanların taleyi necə oldu? Onlardan heç nə qalmadı demək həqiqəti əks etdirmir. İctimai-siyasi məsuliyyəti birinci sıraya qoyan bu anlayış böyük bir mütaliə səfərbərliyinin yaşanmasına səbəb oldu və siyasiləşmiş, ya da sıravi insanlar həyatın sərt gerçəklərini ədəbiyyatdan oxudular. Yəni, yararlı oldu.
Amma bunun ədəbiyyata elə də qatqısı olmadı. Əksinə ziyanı oldu. Çünki ədəbiyyat məcbur edildi ki, həm quruculuq funksiyası önə çıxarılan sosializmin yeni cəmiyyət yaratmaq prosesində iştirak etsin, həm də bütün ölkələrin gələcəklə bağlı xəyallarında həmin funksiyanı təkrarlasın. Beləcə, bədiiliyi arxa plana atan həmin ədəbiyyatdan bu günə ancaq sür-sümük qaldı. O dövrdə yazılanlar artıq oxunmur.
Ədəbiyyatın siyasi məsuliyyətinə keçəsi olsaq, bu mövzuda, məncə, nə bizim ölkəmizdə, nə də başqa bir yerdə ciddi problem yoxdur. Hər bir qaynar dövrə onun içində olanlar tam şəkildə qiymət verə bilmir deyə, həmin dövr ara sakitləşəndə sonra, soyuqqanlı və əlbəttə ki, daha doğru dəyərləndirmələrlə anlaşılmağa başlayır. Növbəti nəsli gözləməyə ehtiyac da yoxdur, məsələn, 12 sentyabr[1] romanlarının 12 sentyabrdan həmən sonra, dövlət terrorunun bütün qəddarlığı ilə davam etdiyi şəraitdə yazılmasını gözləmək ədəbiyyata qarşı haqsızlıq deyilmi? Bu, qarşılığı olmayan arzu idi; başlanğıc illərində bir neçə normal ədəbi nümunə yarandı, fəqət 12 sentyabr romanları əsasən 15 il sonra dalbadal şəkildə yazılmağa, deməli həm yaşanmış ağrılar ifadə edilməyə, həm də ədəbi gözlə keyfiyyətli analizlər edilməyə başlandı.
Nəhayət, bizim ədəbiyyatımız bütün Cümhuriyyət dönəmi boyunca ictimai qayğılar və məsuliyyət əndişəsiylə yaşayıb, buna görə də özünü məsuliyyət sahibi kimi görüb, əndişələnmək mənasızlıqdır. Lev Kreft “XX əsrdə sənət və siyasət” adlı yazısında sənətlə siyasəti modernizm kontekstində açıqlayarkən, ikisinin də müxtəlif rejimləri və müxtəlif cəhətləri olan, iki ayrı muxtar sahə olmağından danışır və yazır: “Ortaq cəhətləri ola bilər, yenə də onlar iki fərqli prinsip və iki fərqli qanunvericilik üzərində bərqərar olmuş iki müxtəlif güc strukturudur, konkret sərhədləri var; modernist qaydalar şiddətli şəkildə pozulmadıqca, bu sərhədlər aşıla bilməz.”
Modernizm bunu özünü qorumaq üçün etmədi, əksinə, “ədəbiyyat özü üçün mövcud olduqca, hamı üçün olacaq” düşüncəsi onun mahiyyətindədir.
“Modernist qaydalar” sözü sizi çaşdırmasın, əslində, ədəbiyyatın öz muxtariyyətini elan etdiyi zamanlar modernizmdən də əvvəlki böyük realizm dönəmidir. Ədəbiyyat öz keyfiyyətini əvvəllər heç vaxt olmadığı qədər bu dönəmdə, xüsusilə də XIX əsrin ikinci yarısında yüksəltdi. Modernizm bədii gerçəkliyi həyatın qabağına həyatın özü qədər önəmli ikinci bir gerçəklik kimi çıxardığı üçün, reallığa qatqısız bağlanmaq gözdən düşdü. Beləcə, ədəbiyyat özünü gerçək həyatla sınanması qeyri-mümkün olan reallıq kimi ortaya qoydu və öz dəyərini XX əsrdə əsaslı şəkildə yüksəltdi. Dili, formal cəhətləri və texniki quruluşu ədəbi əsərin muxtariyyətini sağlamlaşdırır. Bəs məzmunun yeri haradadır? Məzmun da, sözsüz, ədəbi əsərin muxtariyyətini təyin edən cəhətdir, amma biz əlbəttə ki, məzmun deyəndə fiksiyanın içində ortaya çıxan və yaradıcı müəllifin yaratdığı gerçəklik olan məzmunu nəzərdə tuturuq. Gerçəyi inkar etdikcə, bədii gerçəkliyinin keyfiyyətini yüksəldən ədəbiyyatın, reallığın qəlbinə saplanmış siyasətlə yaxın əlaqə qurması qeyri-mümkün olur.
Aprel, 2012
Tərcümə: Qismət
[1] 1980-ci il, 12 sentyabrda Türkiyədə baş verən hərbi çevriliş.