Sim-sim.az bu il çapdan çıxan və peşakar çevrələrdə maraqla qarşılanan “Dunqa” romanının müəllifi Tapdıq Əhmədlə müsahibəni təqdim edir.
Qismət: Tapdıq, sən az-az müsahibə verirsən, ədəbi mühitdə çox da görünməyən imzasan. Ona görə fikirləşdim ki, həm neçə illər
yığılan sualları verim, həm də yeni çap olunmuş “Dunqa” romanı haqqında danışarıq. Yazmağa necə başladığından danışaq, nə vaxt hiss elədin ki, ədəbiyyatla məşğul olmalısan?
Tapdıq: Məktəb illərində şeirlər yazırdım. Ali məktəbə daxil olanda götür-qoy elədim ki, ədəbiyyatda davam edəcəmmi? Dedim ki, yox eləməyəcəm. Sevgi yox idi. Fikirləşirdim ki, məni heç vaxt maraqlandıra bilməz. Müəyyən vaxt keçəndən sonra gördüm ki, hardasa buna ehtiyac var. Beşinci sinifdə olanda sarılıq xəstəliyi keçirmişdim. Həkim çox şeyə qadağa qoymuşdu, xüsusilə yumurtanı. Altı ay yemədim. Yadıma gəlir ki, o altı ayı günbə-gün sayırdım. Altı ay tamam olan gün anamı gözləmədim, qayğanaq bişirdim yedim. Amma indi axırıncı dəfə qayğanağı nə vaxt yediyimi xatırlamıram. Bəlkə də müqayisə düzgün deyil, ya da düzdür, adam aralaşanda bir ehtiyac hiss edir. Məsələn, romanı bitirən günün səhəri özümü çox yüngülləşmiş hiss edirdim. Heç bir zaman hiss eləmədiyim yüngüllük idi. Elə bil ki, üstümdə illərlə ağır yük olub və indi ondan qurtulmuşam.
Qismət: İxtisasca humanitar sahənin insanı deyilsən.
Tapdıq: Bioloqam. Hissləri dolğunluğu ilə vermək insan üçün daha yaxşıdır. Bir mətni bitirəndə qış paltarlarından yay paltarlarına keçəndə hiss elədiyin yüngüllük hissini keçirirsən.
Qismət: Sən əvvəllər, biz təzə tanış olanda, daha çox poeziya ilə məşğul olurdun. Bəs prozaya keçid necə baş verdi? Şeir kitabın çıxıb?
Tapdıq: Yox, şeir kitabım yoxdur. Şeirlə başlasam da, ilk kitabım nəsr kitabı olub. Son vaxtlar şeir yazmıram. Sizinlə tanış olandan bu günə, təxminən dörd-beş il ərzində dörd-beş şeirim var. Heç yerdə dərc olunmayıb. Sərbət vəzndə yazıram. Mən son vaxtlar hiss edirəm ki, nəsr yazmaq mənim üçün şeir yazmaqdan daha asandır. Şeir mənə daha çətin gəlir.
Qismət: Yəni belə deyək də səni maraqlandıran mövzuların prozaik ifadəsi sənə daha rahat gəlir.
Tapdıq: Bəli, daha rahat gəlir. Elə hiss edirəm ki, sankı şeir artıq mənim yaza bilməyəcəyim bir şeyə çevrilib. Ona görə yox ki, mən nəsri daha üstün sayıram. Sanki şeir yazmaqda getdikcə çətinlik hiss edirəm, amma bu o demək deyil ki, nə vaxtsa şeir yazmayacam.
Qismət: “Dunqa” çap olunmuş ilk kitabındır. Amma bundan əvvəl çap olunmuş hekayə və ya başqa nəsr əsərin varmı?
Tapdıq: “Tutanhamon” adlı bir hekayəm çap olunub, həm “Ədəbiyyat qəzəti”ndə, həm də “Ulduz jurnalı”nda. Bir də son vaxtlar müzakirələrə səbəb olmuş bərbad antologiyada.
Qismət: Kitabın haqqında Rəbiqə Nazimqızının maraqlı bir yazısını oxudum. Amma elə indicə ağlıma gəldi, hekayənin adı “Tutanhamon”, kitabın adı “Dunqa”, romandakı çayın adı Rakota… bu cür bizim dildə olmayan, fəqət arxasında tarixi konteksti olan adlara meylin hardandır?
Tapdıq: İlk öncə onu deyim ki, adamın keçdiyi mütaliyə yolu, tarixi, onlar hamısı adama təsir edir. Mən ixtisasca bioloqam. Orda belə bir şey var ki, ontogenez filogenezin qısa təkrarıdır. Yəni, insanın özünün ana bətnində inkişafı insanın şəcərəsini yaranma yolunu əvvəldən axıra qədər təkrarlayır.
Qismət: Bütün bəşəriyyətin keçdiyi yol ana bətnindəki kiçik modellə təkrarlanır, belə?
Tapdıq: Bəli, amma indi deyəcəyim şey elmi cəhətdən təsdiqini tapmayıb: insanın dörd ayaq üstə gəzməyi filan o xislətən gələn şeydir. İnsan əvvəl iməkləməlidir, sonra oturmalıdır, durmalıdır. Mən materializmi qəbul etmirəm, metafizikaya inanıram. Sırf bu nöqteyi-nəzərdən deyirəm ki, təsdiqini tapmamış şeydir, yəni elm də bunun konkret təsdiqini tapmayıb. Amma belə bir şey deyim də, əvvəllər şeir yazmağımın bura təsiri olub-olmadığını bilmirəm, mahiyyət mənim üçün daha vacibdir. Mahiyyət vacib olandan sonra isə adlar şərtidir. Məsələn, kəpənək effekti konteksindən deyim ki, bəlkə də bu günkü adlar bir effekt vasitəsi ilə dəyişib və ya dəyişməyib.
Qismət: Madam ki, adlar şərtidir, onda bu Dunqa yox, Tapdıq da ola bilərdi. Müəllif kimi adı Dunqa seçməyin mənası nədir?
Tapdıq: Bir neçə səbəb var. Birinci səbəb, məsələn, orda adla, məkanla bağlı bizə doğma olan bir ad desəydim, o yer harda yerləşir
filan tipində o qədər mənasız sual verəcəkdilər ki. Bu çay hardadır filan…
Qismət: Yəni bu həm də bir yazı fəndi, yazı manerasıdır?
Tapdıq: Bir neçə səbəb var. İkinci səbəb, ordakı adların hamısı bütün millətlərin adıdır. Bir millətdən ad yoxdur. Məsələn, orda yəhudi, türk, polyak adı da tapmaq olar.
Qismət: Bu adların simvolik mənası varmı? Məsələn, burda Givna, Vilçur var.
Tapdıq: Orda latın adları var. Onlar konkret olaraq heyvan adlarıdır.
Qismət: Heyvan adlarının latıncası?
Tapdıq: Bəli. Dunqa əsərin axırlarına yaxın yolda at sümükləri görür və o başa düşür ki, daha doğrusu, o başa düşmür, müəllif olaraq mən istəyirəm ki, oxucu üçün aydın olsun, insanın iş şəraiti çox çətindir, sıxıcıdır və o bilmədən heyvanlarla bir yerdə işləməli olur.
Qismət: Kitabın belə deyək də evdən çıxıb gedən, sonradan bir az da təbiətlə münasibətləri olan qəhrəmanı var. Əslində buna qəhrəman da demək olmur, çünki klassik ədəbiyyatdan bildiyimiz qəhrəmandan fərqlidir. Nə vaxtsa panteizmlə maraqlanmısanmı? Təbiət-insan, insan-təbiət münasibətləri fəlsəfəsi barədə? O çay, insan, dəniz, balıq məndə qəribə assossisasiyalar doğurur.
Tapdıq: Maraqlanmışam, orda çay məsələsi var ki, çay vaxtın axımıdır. Bir dəfə feysbukda Səlim Babullaoğlunun bir statusunu oxudum. Yazırdı ki, dünən qəfildən baxmışam ki, artıq neçə yaşım var, doğumumdan neçə il keçib. Məsələn, mənim bu gün 35 yaşım var. Otuz beş il bir az böyük görünə bilər. Amma bunu günlə ifadə eləyəndə, təxmini deyirəm, on bir min neçə yüz gün edir. Sən fikirləşirsən ki, on bir min dəfə yatırsan, oyanırsan və həyat gəlib bəlli bir nöqtəyə çatır. Keçmişə baxanda həyatımda barmaqla sayıla biləcək günləri sayıram. Beş-on əlamətdar günü. Mən on beş günmü yaşamışam? Yox. Bəs o biri günlərin keçdiyini necə sübut edə bilərəm? Nə ilə sübut edə bilərəm ki, mən otuz beş il yaşamışam?
Qismət: Nə ilə sübut edirsən?
Tapdıq: Heç nə ilə sübut eləmək mümkün deyil. Bu barədə çox mənbəyə baxdım. Hətta dini ədəbiyyata da. Məsələn, Səhih-Buxari hədislərinin birində məni ürpəndirən bir şey oldu, Allahın adından deyilir ki, zamanı söyməyin, o mənim özüməm. Birdən oturub fikirləşirəm ki, mənim doğumumdan on beş və ya qırx il əvvəl ölmüş bir insan iyirmi yaşına çatıb ölüb. Amma mən otuz beş il yaşamışam. Mən ondan həm böyüyəm, həm də kiçik. Onun məndən böyük olduğunu nə sübut edə bilər? Əbədiyyət, zamansızlıq anlayışında bir illə beş ilin heç bir fərqi yoxdur.
Qismət: Rəbiqə Nazimqızı yazısında belə bir yozum təklif edir ki, roman əslində yazı yazan bir adamın metaforası kimi də oxuna bilər. Məsələn, sənin dediyin kimi çay zamandır, adam hər gün gedir balıq tutur, yəni əslində ədəbiyyatla məşğuldur. Bununla razısanmı?
Tapdıq: Razıyam. Hətta orda belə bir yer də var ki, Dunqa dostu ilə söhbət edərkən deyir mən elə bilirdim sən Allaha inanmırsan. Deyir, əlbəttə, inanıram. Deyir, mən Allahı görsəm, bəlkə də hamının ondan gizlədiyi bir sualı ondan soruşardım. Deyir nəyi? Deyir Rakoda çayının o biri üzündə nələrin olduğunu. Yəni dünyanın o biri tərəfində nə var?
Qismət: İndi biz bunu həm də yaradıcılıqla məşğul olan və tənhalaşan, yadlaşan adamın metoforası kimi oxumalıyıq, yoxsa bunun başqa ictimai qatları da var?
Tapdıq: Buna yadlaşma da deyə bilmərik, insan get-gedə parçalanır və hərdən özümdə onu hiss eləmişəm. Mən ailəm, valideynlərim, yoxsa özüm üçün yaşamalıyam? Hər dəfə də parçalananda görürsən ki, əslində heç biri üçün gərəkli deyilsən, bəlkə də yazmaq ehtirası burdan yaranır. Səbəbi bilinmədiyinə görə yazırsan. Əslində o obraz da sualdan çıxmadı. Əsərdə personajın cəsədininin ətrafında onun bütün yaş dövrləri bir yerə yığışır. Bəs ölən hansı idi? Bəlkə də Dunqa özü qalmışdı valideynlərinin yanında, onun istəkləri ölmüşdü…
Qismət: Əsərin bir yerində tilov insan əlinə birləşir. Elə bil, adam get-gedə yaşadığı yerə, məşğul olduğu şeyə çevrilir…
Tapdıq: İnsan öz arularına can atır. O arzuya çatanda tanınmır. Ətrafdakı adamlar heç vaxt o arzuya hörmət eləməyib. Çünki o arzunu görə bilmirdilər. Dunqa o arzusuna çatanda heç kim onu tanımadı. Ən primitiv bir yozumu deyim, biz şairi vaxtında qiymətləndirməyib, axırda onun qələmini görmək üçün muzeyə gedən toplumuq.
Qismət: “Dunqa” romanı ilə Azərbaycan ədəbiyyatında nəyə iddialısan?
Tapdıq: Ölümsüzlük mümkün deyil, amma hər bir adam özünü bir balaca ölümsüzləşdirmək, yadda qalmaq istəyir. Əslində o çox tutarsız bir şeydir. Bəzən deyilir, Nizami əbədidir, xeyr min il başqa şeydir, əbədi başqa şey. Dünyada Homerdən əvvəl şair yox idi? Homer birdən-birə yaranmamışdı ki. Onlardan hansı xatırlanır? Heç biri. Bu insanın ölüm anında bir az daha nəfəs almaq, yaşamaq istəyindən başqa bir şey deyil.
Qismət: İndi də öz sevimli sualıma gəlirəm. Hansı sənətçiləri özünün ədəbi əcdadın hesab edirsən?
Tapdıq: Mən ədəbiyyatda Kafkanı, Stefan Sveyqi çox sevirəm, dəhşətli dərəcədə. Gürcü ədəbiyyatından Qoderzi Çoxelini.
Qismət: Sənin əsərində “Küknarlara məktub”un elementləri var. Yeri gəlmişkən, Qoderzi də insan-təbiət, təbiət-insan keçidlərini edirdi.
Tapdıq: Panteist kontekstdir. O əslində Qoderzidən çox-çox əvvəl olub. Bizim nağıllarımızda da var. Məsələn, “Şanapipikdə” qız saçlarını darayır, daraq saçında qalır və şanapipiyə çevrilir.
Qismət: Bəs Azərbaycan ədəbiyyatında hansı müəllif və ya hansı əsər?
Tapdıq: Yusif Səmədoğlu, Əkrəm Əylisli. Amma Yusif Səmədoğlunu hədsiz çox sevirəm.
Qismət: “Qətl günü”nə görə, yoxsa ümumilikdə?
Tapdıq: Bəli, “Qətl günü” ilə. O əsərin filminə baxan da mən beş yaşımda idim, məktəbə də getmirdim.
Qismət: Bəs digər incəsənət sahələrinə marağın necə? Orhan Pamuk “Paris Revyu” müsahibələrindən ibarət kitaba yazdığı önsözdə maraqlı bir şey yazır. Deyir ki, iyirmi üç yaşım olanda “Paris Revyu” jurnalında Heminqueyin bir müsahibəsini oxudum, orda Heminquey təsirləndiyi sənətçilərin içində Bethovenin də adı vardı. Mən təəccüblənmişdim ki, axı Bethoven yazıçı deyil. Heminquey demək istəmişdi ki, insan ilham qaynaqları hər sahədən ola bilər.
Tapdıq: Mən sizinlə bundan əvvəl söhbət edəndə “Şahmat” romanı haqqında danışmışdım. O romanın üstündə hələ də işləyirəm. Bəlkə də artıq yeddi ildir. Ondan ötrü şahmatı öyrəndim. Öyrənə-öyrənə şahmatın qəribə bir sahəsi ilə “şahmat bəstəçiliyi” ilə tanış oldum.
Qismət: Mən ilk dəfədir eşidirəm, nədir elə?
Tapdıq: O sahə böyük dühalar yetirib. Amma biz onları qraysmesterlər qədər tanımırıq. Onlar şahmatın gedişlərinin poetikasını yaradırlar.
Qismət: Necə? Kimlərdir onlar?
Tapdıq: Məsələn, Loydun adını çəkə bilərəm. şahmatdakı müəyyən gedişlərin fəlsəfəsini açır, poetikasını qurur. “Şahmat bəstəçiliyi” adında kitab da var. Orda oyunların bəstələnməsi var.
Qismət: Yəni şahmat partiyasındakı gedişləri musiqiyə çevirirlər? Onun poetikası deyəndə nə nəzərdə tutulur?
Tapdıq: Xeyr, muqisiyə çevirmirlər. Mən bir dəfə bir yoldaşla söhbət edirdim. Salam Sarvandan danışırdı. Dedi ki, onu dünya ədəbiyyatına çevirsək nə gözəl olar. Dedim ki, Salamın şeirlərini tərcümə etsək, bu gözəlliyini qoruya bilməyəcək. Soruşdu ki, niyə? Dedim çünki,
“Həkiməm xalatım kəfən, qəm iynəm,
qorxut uşağını Salam əmiynən…” misrasının həzzini duymaq üçün o adam Dədə Qorqudu bilməlidir. Şahmat bəstəçiliyində də gedişlər gəlib müəyyən bir yerə çatandan sonra bir kombinasiya qurulur və bu kombinasiyadan çıxış yolu axtarılır. Məsələn, oyun gəlib bir səviyyəyə çatıb. Bu həmlənin qarşısını almaq üçün variant işləyib hazırlayırlar.Yəni bu oyun içində oyundur. Bunun analizlərini aparırlar ki, burda neçə kombinasiya ola bilər? Başlayırlar detal-detal işləməyə, gözəlliyi orda ortaya çıxır. Belə demək mümkündürsə Loyd mənim üçün gözəl ilham mənbəyidir. İlk dəfə bu barədə maraqlananda mənə çox böyük ilham verdi. İnsan öz həyatını qurmaq üçün necə plan qurursa, bu da elə ilham verir.
Qismət: Sveyqin məşhur “Şahmat” novellası var. Bir də Nabokovun “Lujun müdafiəsi” romanı. İndi yazdığın əsərdə bunlara göndərmələr varmı?
Tapdıq: Mən onları oxudum. Narahat idim ki, mən düşündüyüm şeylər olar. Amma gördüm ki, tamam fərqli şeylərdir. Sveyqdə daha çox qaranın ağ, heçliyin gözəllik üzərində qələbəsi verilib. Amma mən şahmat oyununun fəlsəfəsini açıram. Oyun insanı elə bir çərçivəyə salır ki, əsərin axırında insan məcbur olub o qaydalarla yaşayır. İnsan getdikcə azadlıqdan üzülür, özünü çərçivəyə salmağa başlayır.
Qismət: Şahmat olmasa belə, ümumilikdə oyunun fəlsəfəsi mənə çox maraqlıdır. Oyun nəzəriyyəsindən danışıb Yohann Heyzinqanı yad etməmək günah olar. Mənim üçün bütün dövrlərdə yazılmış ən yaxşı kitablardan olan, zaman-zaman dilimizə tərcümə etmək istədiyim əsərlərdən biri də Heyzinqanın “Homo Ludens”idir. Homo Ludens – oyun oynayan insan deməkdir. Kitabın alt başlığı belədir: Oyunun ictimai funksiyası haqqında. Heyzinqa deyir ki, oyun əmrlə olmur, ona görə də onun canında azadlıq var. Oyun könüllü baş tutur, buna görə də zövq verir.
Tapdıq: Mən bu fikirlə razıyam. Çünki çox bənzərlik var. Bizim qoyduğumuz qaydalar var, məsələn müəssisənin öz daxili qaydaları ki, insan bunu pozsa ölməz, amma pozmamaq lazımdır. Oyun qaydaları ilə razılaşıb yaşayırsan.
Qismət: İnsan həyatının çox hissəsində, hətta məişətdə belə oyun var. Özümüzü inandırıb, bir az da ata-babadan gələnləri əlavə edib qurmuşuq. Belə baxanda absurddur.
Tapdıq: Kitabımdakı balıq tutmaq məsələsi elə budur. Səbəbi bilinmir. Soruşurlar, onlar da izah edə bilmir. Hardasa ideya baxımından “Dunqa” ilə “Şahmat”da uzlaşma var. Məsələn “Dunqa”nın girişində belə bir cümlə var: “Azadlıq, sən çürümüş ətdən tutmuş …. tərli qadının əndamından gələn qoxuya qədər hər şeyi xatırladırsan.” İnsan mütləq şəkildə azad olmaqla nə istəyir? Əslində insana mütləq azadlıq lazımdır.
Qismət: Kitabdakı bioqrafiyada bir şey diqqətimi çəkdi. Sənlə tanış olan zamanlardan bilirəm ki, əvvəllər Türksoy imzası ilə yazırdın. Sonra necə oldu bu Türksoy Əhmədə çevrildi. Metamorfozanın mənası nədir? Əvvəl seçdiyin imza bir az millətçi səslənirdi.
Tapdıq: Hə. Zərdüşt Əlizadənin belə bir sözü var ki, Azərbaycanlı olmaqla fəxr eləmək, həftənin birinci günü doğulmaqla fəxr eləmək kimi bir şeydir. Azərbaycanlı olmaqla fəxr eləmək iddiası çox gülünc görünür. Yadında olar, bir “Turan” ədəbi birliyi var idi, ora gedib-gəlirdim. Ola bilər ki, elə onun təsirindən olub. Əhməd isə mənim soyadımdır.
Qismət: Təxəllüs söhbətindən davam etsək, belə demək olarmı, insan təzə-təzə yazmağa başlayanda müxtəlif ideologiyalarda özünü axtarır, gah millətçi, türkçü olur, amma sonda özünə aid olanda qərar tutur?
Tapdıq: Əslində müəyyən vaxtdan sonra başa düşürsən ki, ad da şərtidir. Sən insansan.
Qismət: Ədəbi mühitdə az-az görünməyinə gələk. Harda çalışırsan?
Tapdıq: Özəl sektorda işləyirəm. İlham Çərkəzoğlu ilə bir yerdə işləyirəm. İstehsalatla məşğuluq.
Qismət: Ədəbi mühit kənardan necədir?
Tapdıq: Kənardan çox yaxşı görünür. Adam həsəd aparır. Hərdən içimdən keçir ki, deyim ki, gəlin, bir az da siz kənardan baxın.
Qismət: İndiki ədəbi proses səni qane edirmi?
Tapdıq: Süni olan heçnəyi xoşlamıram. Bunu süni şəkildə nə sürətləndirmək, nə də mane olmaqla nəyəsə nail olmaq mümkündür. Amma bir şeyin əleyhinəyəm. Hərdən deyirlər ki, Azərbaycan oxucusu kitab oxumur. Əgər cəmiyyət bu günün estetikasını bəyənmirsə, deməli hardasa nəyisə dəyişmək lazımdır. Çünki istənilən halda onlar haqlıdır.
Söhbətləşdi: Qismət