Sim-sim.az Xorxe Luis Borxesin “The Paris Review”ə verdiyi müsahibənin birinci hissəsini təqdim edir.
“Səsimi yazırsınız? Düzdür, adam tutulur, amma çalışacam, maqnitofona fikir verməyim. Haralısınız?”
“Nyu-Yorkluyam.”
“Nyu-York! Nyu-Yorkda olmuşam, çox xoşum gəlmişdi, – öz-özümə dedim ki, bu şəhəri mən yaratmışam. Bu, mənim əsərimdir. Beşinci Prospekti başdan-ayağa gəzdim və azdım, insanlar çox nəzakə
tli idi. Uzun boylu, utancaq gənclərin ədəbiyyatla bağlı suallarını cavablandırdım. Texasda demişdilər ki, Nyu-York qorxulu yerdir, amma mən çox bəyəndim.
Suallarınız təxminən hansı mövzuları əhatə edir?
“Öz yazdıqlarınız, ingilis yazıçıları, onların əsərləri…”
“Yaxşı. İndidən deyim ki, müasir yazıçılar haqqında məlumatım azdır. Təxminən yeddi ildir, qədim ingiliscə və qədim norse dili haqqında öyrənməyə çalışıram. Argentinadan və argentinalı yazıçılardan qopmuşam. Ancaq “Finnsburq fraqmenti” və ya “Brunanburq döyüşü” haqqında danışası olsaq…”
“Onlar haqqında danışmaq istəyirsiniz?”
“Yox, mütləq deyil.”
“Nə oldu ki, anqlo-sakson və qədim norse dilləri üzərində işləməyə qərar verdiniz?”
“Dilin məcazi istifadəsi diqqətimi çəkdi. Sonra əlimə keçən bir kitabda – deyəsən, Endryu Lanqın “İngilis ədəbiyyatı tarixi” idi – qədim ingilis dilindəki kenninqlər (Qədim ingiliscə və norse dillərində yazılmış şeirlərdə adətən, iki sözdən ibarət olan anlayış), məcazlarla bağlı yazılar və daha mürəkkəb quruluşa malik qədim norse dilindəki şeirlər haqqında oxumuşdum. Sonradan qədim ingiliscəni öyrənməyə başladım.
Daha – əslində, bir neçə il işlədikdən sonra – məcazlarla maraqlanmıram. Dilin bu cür istifadəsi şairləri – ən azı, qədim ingilis şairlərini – yormaqdan başqa bir işə yaramırdı. Nə isə, nəticədə, məcazi ifadələri bir kənara qoydum, amma dil üzərində işləməyə başladım və bu dilə aşiq oldum. İndi altı-yeddi tələbədən ibarət qrupum var və demək olar ki, hər gün dil öyrənirik. “Beovulf”, “Finnsburq fraqmenti” və “Rudun yuxusu”ndakı mühüm hissələri gözdən keçiririk. Bu yaxınlarda qədim ingiliscəyə çox bənzəyən qədim norse dilini öyrənməyə başlamışıq. Qədim ingiliscənin almanların küçə dili ilə skandinav dili arasında olduğunu söyləyə bilərik.”
“Epik ədəbiyyatla aranız necədir?”
“Mən həmişə epik ədəbiyyatla maraqlanmışam. Məsələn, kinoya baxıb ağlayan xeyli adam var. Bu, çox adi bir şeydir, mənim də başıma gəlib. Amma heç vaxt kədərli şeylərə, təsirli seriallara ağlamamışam. Cozef von Sternberqin ilk qanqster filmlərindəki epik elementləri xatırlayıram. Məsələn, Çikaqo qanqsterlərinin ölümdən qorxmamağı, ölümlə üz-üzə durmağı… – mən buna ağlamışam. Epik şeirlər mənə lirikadan, ya da mərsiyələrdən daha çox xitab edir. Bəlkə də, səbəb ailəmdir. Babam polkovnik Fransisko Borxes Lafinur hinduları ilə sərhəd döyüşlərində iştirak etmişdi və döyüşlərin birində həyatını itirmişdi. Ulu babam polkovnik Suarez ispanlara qarşı son böyük hücumların birində Peru ordusunun süvari qoşununa rəhbərlik etmişdi, ulu əmilərimdən biri San-Martin ordusunun qabaqcıl batalyonlarından birini idarə etmişdi, bax, belə. Yeri gəlmişkən, ulu nənələrimdən biri Rosasın (Xuan Manuel Rosas (1793-1877) argentinalı hərbi diktator) bacısıdır. Bu qohumluqla qürur duymuram, çünki məndən ötrü Rosas dövrünün Peronudur, amma bütün bu detallar Argentina tarixi ilə əlaqələrimi gücləndirir.
Epik şeir, daha doğrusu, epik ədəbiyyat dedikdə, ağlıma “Müdrikliyin yeddi sütunu”ndakı T.E.Lourens kimi yazıçılar və ya “Danimarkalının arfa nəğməsi” şeiri ilə, hətta qısa hekayələri ilə Kiplinq kimi şairlər gəlir. Deyəsən, müasir ədəbi şəxsiyyətlər epik vəzifələrinə etinasız yanaşırlar. Qəribədir, amma epikliyi kovboy filmləri xilas edir.”
“Eşitmişəm, “Qərb tərəfin hekayəsi”ni bir neçə dəfə izləmisiniz.”
“Əlbəttə, dəfələrlə. “Qərb tərəfin hekayəsi” kovboy filmi deyil. Bu yüz illikdə epik ənənəni davam etdirmək üçün xeyli yer olsa da, iş Hollivudun boynunda qalıb. Parisdə insanları təəccübləndirmək istədim, məndən necə filmləri bəyəndiyimi soruşdular – filmlərə marağım olduğunu bilirdilər, daha doğrusu, əvvəllər maraqlanırdım desək, daha düzgün olar, artıq bulanıq görürəm – səmimi dedim ki, ən çox xoşladığım kovboy filmləridir. Hamısı fransız idi və mənimlə razılaşdılar. Dedilər ki, “Hiroşima mon Amur” və ya “L’Ann Derniye” kimi filmləri izləyirik, bir növ, vəzifəmizdir, amma əylənmək istəyəndə, yaxşı film görmək istəyəndə, həqiqətən zövq almaq istəyəndə biz də amerikan filmlərinə baxırıq.”
“Deməli, filmlərin texniki xüsusiyyətlərindən çox məzmunu, daha doğrusu, “ədəbi məzmunu” ilə maraqlanırsınız?”
“Filmlərin texniki tərəfi haqda çox az məlumatım var.”
“Demişdiniz ki, hekayə yazmağa qorxurdum…”
“Bəli, çox qorxaq idim, çünki cavanlıqda özümü şair kimi görürdüm. Elə zənn edirdim ki, hekayə yazsam, hamı məni yad və dəvətsiz qonaq hesab edəcək. Sonra bir qəza keçirdim. Başımı əlləyin… Dağ kimi şişləri hiss etdiniz? İki həftə xəstəxanada qaldım. Kabus görürdüm, yata bilmirdim. Vəziyyətin təhlükəli olduğunu, ölüm riski olduğunu dedilər. Əməliyyat uğurlu oldu. Qorxurdum ki, ağlımı itirərəm, bir daha yaza bilmərəm… Elə olsaydı… – bu, ölüm deməkdir… çünki ədəbiyyat mənim üçün həyati əhəmiyyət daşıyır. Ona görə yox ki, yazılarım çox yaxşıdır, ona görə ki, mən yazmasam, yaşaya bilmərəm…. Yazmadığım vaxtlarda bir növ, vicdan əzabı çəkirəm.
Bir gün xəstəxanada hekayə yazmağa cəhd etdim. Əmin olmaq istəyirdim ki, hələ yaza bilirəm, hələ heç nə bitməyib. Deyəsən, adı “Çəhrayı küncdəki adam”( Borxes səhv xatırlayır, bəhs etdiyi hekayənin adı “Pyer Menar, Don Kixotun müəllifi”dir. Bu hekayədən əvvəl iki hekayə yazıb; “Əl-Mütasimə yaxınlaşma” (1938) və “Çəhrayı küncdəki adam”) idi və hamının xoşuna gəlmişdi. Başımdan zərbə almasaydım, bəlkə də, heç vaxt hekayə yazmazdım.”
“Və bəlkə də, əsərləriniz tərcümə olunmayacaqdı.”
“Gözlənilməz qismət. Kitablarım fransızcaya tərcümə edildi, Priks Formentor mükafatını qazandım və sonradan digər dillərə tərcümə olundum. İlk tərcüməçim İbarra idi. Yaxın dostumdur, hekayələrimi fransız dilinə çevirdi. Məncə, həm də onları xeyli təkmilləşdirib, elə deyil?”
“Yəni ilk tərcüməçi Kayua (naşir) yox, İbarra idi?”
“Həm İbarra, həm Kayua. Yazdıqlarımın çoxu ingiliscəyə, isveçcəyə, fransızcaya, italyancaya, almancaya, portuqalcaya, bəzi skandinav dillərinə və danimarka dilinə tərcümə olundu. Bu, məni həmişə təəccübləndirib. 1932-ci ildə bir kitabım nəşr edilmişdi, il sonunda öyrəndim ki, cəmi otuz yeddi nüsxə satılıb.”
“Alçaqlığın universal tarixi” idi?”
“Yox, yox. “Əbədiyyətin tarixi”. Əvvəlcə o kitabı alanların hamısını tapıb həm üzr istəmək, həm də kitabı aldıqları üçün təşəkkür etmək istəmişdim. Bunun bir açıqlaması var. Otuz yeddi adam təsəvvür edin – hər biri realdır, yəni bir siması, ailəsi var, haradasa yaşayır. Deyək ki, iki min kitab satmaqla heç satmamaq eyni şeydir. Niyə? Çünki iki min dünyalar qədər çoxdur, yəni təsəvvür edilməyəcək qədər çoxdur. Digər tərəfdən otuz yeddi insan düşünün, bəlkə də otuz yeddi çoxdur, on yeddi deyək, hətta yeddi olsun. Amma elə otuz yeddi də təxəyyülə sığır.”
“Rəqəmlərdən söz düşmüşkən, hekayələrinizdə müəyyən rəqəmlər təkrarlanır.”
“Bəli. Xurafata çox inanıram. Amma utanıram. Məncə, dəlilikdir, siz nə düşünürsünüz? Dəlilik əlamətləri getdikcə artır. Yəqin, insan yüz əlli yaşında təmiz havalanar. Bosvellin “Conson”unu oxuyanda (yəqin, onuncu dəfə) gördüm ki, onun da çoxlu batil inancı var. Bosvell həm də, dəli olmaqdan qorxurdu. Dəli olmamaq üçün dua edirdi…”
“Buna görə həmişə eyni rəngləri – qırmızı, sarı, yaşıl – istifadə edirsiniz?”
“Yox, yox. Bunun adı estlistikadır. Burada tədris edilir.”
“Bugünki dünya sanki dünənki yanğının külüdür – sizin metaforanızdır. “Qırmızı adam”dan bəhs edirsiniz.”
“Səhv etmirəmsə, “Adam” sözü ivrit dilində “qırmızı dünya” deməkdir. Hər şey bir qırağa, qulağa xoş gəlir, elə deyil? Rojo Adan.”
“Düz deyirsiniz. Niyyətiniz rənglərlə dünyanın korlandığını göstərmək deyildi ki?”
“Nəsə göstərmək niyyətim yox idi. Heç bir işi niyyət edərək görmürəm.
Təsvir edirəm. Yazıram. Sarını istifadə etməyimin bir açıqlaması var. Görmə qabiliyyətimi itirməyə başlayanda son gördüyüm, daha doğrusu, zehnimdə parıldayan rəng – təbii ki, indi paltonuzla, bu masanın və ya arxanızdakı taxta əşyanın eyni rəngdə olmadığını bilirəm – sarı idi, çünki sarı rənglərin ən canlısıdır. Buna görə Amerikadakı taksi şirkətinin adı “Sarı Taksi Şirkəti”dir. Əvvəlcə taksiləri qırmızı rəngə boyamağı düşünürmüşlər. Sonra kimsə gecə vaxtı, ya da duman çökəndə sarının qırmızıdan daha çox parıldadığını görüb. Görmə qabiliyyətimi itirməyə başlayanda, dünya mənim üçün solğunlaşanda dostlarım sarı qalstuk taxdığım üçün məni ələ salırdılar. Sonralar nə qədər gözqamaşdırıcı olsa da, həqiqətən sarı rəngi sevdiyimi düşündülər. Mən də “sizə görə bu sevgi olar bilər, amma mənim üçün yox, mənim gördüyüm yeganə rəng budur” – dedim. Boz dünyada, boz ekranlı dünyada yaşayıram. Amma sarı parıldayır. Oskar Uayldın bir zarafatını xatırladım. Bir dostunun sarı, qırmızı, qarışıq rəngli qalstuku var imiş. Uayld adama deyibmiş: “Əziz dostum, ancaq kar adam belə qalstuk taxar. Bunu bir xanıma danışmışdım, zarafatı başa düşməmişdi. “Təbii ki, kar olduğuna görə, qalstuku haqqında deyilənləri eşitməyəcəyi üçün” – dedi. Oskar bunu bəyənərdi, elə deyil?”
“Uayldın cavabını mən də eşitmək istərdim…”
“İndiyə qədər heç nəyin bu qədər səhv başa düşüldüyünü eşitməmişdim. Axmaqlığın kamilləşdirilməsi. Əlbəttə, Uayldın dediyi fikrin zarafatyana tərcüməsi idi. İspan dilində də ingiliscədə olduğu kimi “canlı rəng” var. “Canlı rəng” geniş istifadə olunan söz birləşməsidir, amma ədəbiyyatda istifadə edilən şeylər həmişə eyni olur. Əsas məsələ deyim tərzidir. Məsələn, məcazlara baxaq: gənc olanda daima yeni metaforalar axtarışında idim. Sonradan fərqinə vardım ki, həqiqətən gözəl metaforaların hamısı eynidir. Yəni zamanı yolla qarşılaşdırırsınız, ölümü yuxu ilə, həyatı yuxu görməklə və bunlar ədəbiyyatda istifadə olunan ən mühüm metaforalardır, çünki hamısı təməl olana aiddir. Metafora yaratsanız belə, bir saniyəlik çaşqınlığa səbəb ola bilər, amma dərin iz qoymaz. Həyatı yuxu kimi xəyal etsəniz, bu, düşüncə olar, gerçək düşüncə. “Tez-tez düşündüyümüz şeylər heç vaxt yaxşı ifadə edilməz” (Aleksandr Popun şeirindən). İnsanları təəccübləndirməkdənsə, əlaqəsi olmayan şeyləri əlaqələndirmək daha yaxşıdır.”
“Sözlərlə kəndirbazlıq?”
“Ancaq sözlər. Söz oyunu… Onlara metafora belə demək olmaz, çünki həqiqi metaforada iki termin də bir-birinə bağlıdır. Bircə istisna tapdım – qədim norse şeirində qəribə, yeni və müdhiş bir metafora. Qədim ingilis şeirində müharibəni “qılıncların oyunu” və “mizraqların davası” adlandırırlar. Ancaq qədim norse və deyəsən kelt şeirində müharibəyə “insan toru” deyilir. Sizcə də, qəribə deyil? İnsandan ibarət toxuma, un tejido. Deyəsən, Orta əsr müharibələrində belə tor yaranırdı. Bu da təzə metafora. İnsanlardan və digər canlılardan ibarət tor. Qəribə fikirdir, elə deyil?”
“Corc Eliotun “Midlmarş”da istifadə etdiyi metaforanı xatırladır. Yəni cəmiyyət böyük bir tordur.”
“Middlemarş”! Əlbəttə! Bütün kainat sanki iç-içə keçib, hər şey bir-birinə bağlıdır. Yəqin ki, stoik filosofların kəhanətlərə inanmağının bir səbəbi də bu idi. De Kuinsinin çox maraqlı bir yazısı var, müasir zamanın xurafatlarından bəhs edir və orada stoik nəzəriyyəyə də yer ayırıb. Bir-birindən uzaq görünən şeylərin əlaqəli olması… Cümləni tam xatırlamıram, amma dünyadakı hər şeyin kainatı əks etdirən əsrarəngiz şüşə, yaxud əsrarəngiz güzgü olduğunu demişdi.”
“De Kuinsi kimi sizə təsir etmiş müəlliflərdən tez-tez söz açırsınız…”
“Əlbəttə böyük miqyasda De Kuinsi və almanca Şopenhauer. Bəli, Birinci Dünya Müharibəsi illərində Karilin təsirinə düşsəm də, indi ona nifrət edirəm. Deyəsən, nasizm onun kəşfi idi, ya da bu mövzunun qabaqcıl şəxsiyyətlərindən idi. Onun təsiri ilə alman dili öyrənməyə başladım və Kantın “Saf ağlın tənqidi”ndə bəxtimi sınadım. Təbii ki, bir çox insanın, bir çox almanın başına gəldiyi kimi mən də bu əsərin içində itib-batdım. Sonra şeir yazmağa qərar verdim. Haynın “Lirik intermezzo” adlı əsərinin bir nüsxəsini və bir də ingiliscə-almanca lüğət tapdım. İki-üç ay sonra lüğətsiz baş çıxara bilirdim. İngiliscə oxuduğum ilk roman bir Şotland yazıçısının “Yaşıl jalüzlü ev” adlı kitab idi.”
“Bu kitabı oxuyanda neçə yaşınız var idi?”
“On-on bir yaşım olardı. İndi düşünürəm ki, başa düşmədiyim çox şey var imiş. Təbii ki, ondan əvvəl “Cəngəlliklər kitabı”nı oxumuşdum. Stivensonun “Xəzinə adası”nı da. Yaxşı kitab idi. O, oxuduğum ilk həqiqi roman idi. Oxuyanda şotland olmaq istədim və sonra bunu nənəmə dedim. Çox hirslənmişdi. Onda mənə demişdi ki, “şotland olmadığın üçün Allaha şükür elə”. Bəlkə, səhv deyirdi. Özü Nortumberlandlı idi, ailəsinə şotland qanı qarışmamış olmazdı.”
“İngilis dilinə duyduğunuz uzunömürlü marağa və böyük sevgiyə baxanda…”
“İndi amerikalı ilə söhbət edirəm. Elə isə bir kitab haqqında danışmalıyam. “Heklberri Finnin Macəraları”. “Tom Soyer”i heç vaxt 
sevməmişəm. “Tom Soyer” “Heklberri Finnin macəraları”ının da son hissələrini korlayır. Çoxlu axmaq zarafat, heç nəyə dəxli olmayan yumor var. Amma deyəsən Mark Tven ürəkdən istəməsə də, gülməli olmaq məcburiyyətini hiss edib. Corc Mur deyir ki, ingilislər həmişə belə düşünürlər: “Heç olmamağındansa, pis zarafatların olmağı daha yaxşıdır”.
Məncə, Mark Tven mükəmməl yazıçı olsa da, özünün bundan xəbəri yox idi. Bəlkə də, yaxşı yazmaq üçün reallığın fərqinə varmamaq lazımdır. Özünüzü bir kitaba həsr edə bilərsiniz, hər kəlmə ilə oynayıb hər sifəti daha yaxşısı ilə dəyişdirə bilərsiniz, ancaq dəyişikliklər etmədən buraxılan kitab daha yaxşı alınar. Ağlıma Bernard Şounun üslubla bağlı dediyi bir söz gəldi: bir yazıçının üslubu öz inamının ona bəxş etdiyi qədərdir, ondan çox deyil. Şou üslubla oynamaq fikrini boş və mənasız hesab edirdi. Məsələn, Bunyanın böyük yazıçı olduğunu düşünürdü, çünki Bunyan dediklərinə əvvəlcə özü inanırdı. Bir yazıçı öz yazdıqlarına inanmırsa, oxucuların inanmağını gözləyə bilərmi?
Bu ölkədə isə əksinə hər cür yazı, xüsusilə şeir yazmaq üslub oyunu hesab edilir. Çox yaxşı şeirlər yazmış, həssas əhval-ruhiyələrini incə dillə əks etdirmiş bir çox şair tanıyıram. Lakin oturub söhbətləşəndə adi açıq-saçıq hekayələr danışırlar, ya da küçədəkilər kimi siyasi müzakirələr edirlər. Bu da bir növ, nümayiş üçün yazdıqlarını ortaya çıxarır. Əslində həqiqi yazıçı, ya da şair deyillər. Bu, kiçik fənddir, amma onlar bu fəndi yaxşı öyrəniblər. Oyuna kifayət qədər hakimdirlər. Ancaq əksəriyyətinin – dörd-beş adamdan başqa – həyatda poetik, əsrarəngiz bir şey olmadığına inandığını düşünürəm. Heç nəyə səy göstərmirlər, sadəcə yazmağa məcbur olanda üzlərində kədərli və ya lağ-lağı ifadə yaranır.”
“Yəni yazıçıya çevriləndə?”
“Bəli, elədir. Yazıçıya çevril, düzgün əhvalı seç və yazmağa başla! Sonra yenə eyni aktual siyasi söhbətlərə davam et.
Suzana Quinteros qapıdan boylanır:
“Üzr istəyirəm. Sinyor Kempbel Sizi gözləyir.”
“Zəhmət olmasa, bir dəqiqə də gözləsin.”
“Yazdıqlarınızın üzərində yenidən işləyirsinizmi?”
“Əvvəllər işləyirdim. Sonra gördüm ki, müəllif müəyyən yaşa çatanda artıq öz dilini tapır. Hazırda yazdıqlarıma bir-iki həftə sonra yenidən nəzər salıram və təbii ki, yolverilməz səhvlər, təkrarlarla qarşılaşıram. İndi yazdıqlarım müəyyən səviyyəyə çatıb. Artıq çox düzəliş etmirəm, digər tərəfdən daha pisini yazmağım da qeyri-mümkündür. Nəticədə, olduğu kimi saxlayıb, unutmağa üstünlük verirəm və o anda diqqətimi əlimdəki işə yönəldirəm. Üzərində işlədiyim son kitab “Milonqas”dır, populyar mahnılar.”
“Bir cildini gördüm, gözəl kitabdır.”
“Bəli, gitara mənasını verən “Para las seis cuerdas”. Mən balaca olanda gitara çox məşhur musiqi aləti idi. Onda bir o qədər qabiliyyətli olmasalar da, hər tində gitara dınqıldadan birini görərdin. Ən yaxşı tanqoların bəziləri musiqini kağıza köçürməyi, ya da oxumağı bacarmayan insanlar tərəfindən yazılıb. Lakin musiqi onların ruhunda idi. Məncə, Şekspir belə deyərdi. Ona görə başqasına yazdırırdılar. Onlar pianoda ifa edəndə notlar qələmə alınıb oxuyan, yazan insanlar üçün nəşr edilirdi. Bu musiqiçilərdən biri ilə tanışlığım yadıma gəlir. Ernesto Ponkio. Ən yaxşı tanqolardan biri “Don Juan” onun bəstəsidir. Onda tanqo kreol dilində yazılırdı. Onsuz da sonra italyanlar La Boka və bənzərləri ilə tanqonu korladılar. Bir dəfə mənə “Sinyor Borxes, dəfələrlə həbs olunmuşam, amma həmişə də cinayətə görə məhkum olmuşam!” demişdi. Adi oğru və ya sutenyor olmadığını demək istəyirdi.”
“Antologia Personal” adlı kitabınızda…”
“O kitabda çoxlu səhv olduğunu qeyd etməliyəm. Gözüm getdikcə pis görür, ona görə kitabın son düzəlişlərini başqası edir. Belə şeylər oxucunun gözünə dəyməsə də, yazıçını narahat edir. Oxucu hər şeyi qəbul edə bilir. Bəzən cəfəngiyyatı belə! İnanıram ki, bu kitabdakı hekayələr bu kitabda olmayan hekayələrdən daha yaxşıdır. Təbii ki, o hekayələri kitaba daxil etməyə də bilərdim və beləcə ölümümdən sonra kimsə yaxşı hekayələrimi tapardı. Sadə hekayələri nəşr etdirib yaxşıları sandığa yığmaq… – daha ağıllı fikir deyil?”
“Zarafatı sevirsiniz, elə deyil?”
“Bəli, sevirəm.”
“Amma sizin kitablarınız, xüsusilə də hekayələriniz haqqında yazanlar…”
“Xeyr, xeyr. Hədsiz ciddi dildən istifadə edirlər.”
“Bəzi hekayələrinizdəki komik elementləri nadir halda görürlər.”
“Onlar gülməli olmaq üçün yazılıb. Bu yaxınlarda Adolfo Bioy Kasaresin yazdığı “Bustos Domekin salnamələri” adlı kitabı çap olunacaq. Bu kitab memarlar, şairlər, romançılar, heykəltaraşlar və bənzər peşə sahibləri haqqındadır. Bütün qəhrəmanlar xəyali və olduqca aktual, müasir tiplərdir. Özlərini çox ciddi qəbul edirlər. Yazıçı da belədir. Lakin bu obrazlar karikatura deyillər. Bəzi məsələlərin sonunacan gedirik, sərhədlərə dirənirik. Məsələn, bir çox yazıçı “mesajınız nədir” – soruşur. Halbuki heç bir mesaj yoxdur. Mən davamlı yazıram, işimi görürəm, vəssalam. Üstəlik, yazıçı öz kitabları ilə çox da məşğul olmamalıdır. Onsuz da kitab öz-özünü yazdırır, elə deyil?”
“Demişdiniz ki, yazıçı fikirlərinə görə dəyərləndirilməməlidir.”
“Fikirlərin vacibliyinə inanmıram. Məncə, yazıçı yazının oxucuya verdiyi zövqə və oxucuda oyandırdığı hisslərə görə dəyərləndirilməlidir. Fikirlərə gəldikdə isə, bir yazıçının bu və ya başqa siyasi düşüncələrə malik olması çox mühüm deyil. Kiplinqin yazdığı “Kim”… Deyək ki, ingilislərin imperatorluq ideyasından bəhs edilir. Lakin “Kim”də yaxın hiss etdiyiniz obrazlar ingilislər deyil, əksinə özünüzü bir çox hindliyə, müsəlmanlara daha yaxın hiss edirsiniz. Təbii ki, əslində yazıçı onların daha yaxşı olduğunu düşündüyünə, daha doğrusu, elə hiss etdiyinə görə, belə alınır.”
“Metafizik fikirlər barədə nə düşünürsünüz?”
“Ah, əlbəttə bir də metafizika mövzusu var. Bu mövzuları məsəllərdə istifadə etmək olar.”
“Oxucular hekayələrinizi məsələ bənzədirlər. Bu bənzətmə barədə nə deyə bilərsiniz?”
“Yox bir. Mən onları məsəl kimi yazmamışam. Məsəl deyilsə belə, (uzun fasilə) əgər bunlar məsəldirsə, bu, öz-özünə baş verib.”
“Kafka haqqında nə deyə bilərsiniz?”
“Kafkanın yazdıqları haqqında çox məlumatımız yoxdur. Yeganə bildiyimiz odur ki, öz yazdıqlarından narazı idi. Təbii ki, Kafka dostu Maks Broda Vergili kimi qaralamalarını yandırmağı tapşıranda, yaxşı bilirdi ki, dostu onun bu istəyini yerinə yetirməyəcək. Əgər insan yazdıqlarını yox etmək istəsə, ocağa atar və məsələ bitər.”
“Bu, Henri Ceyms hekayələrini xatırladır.”
“Təbii, elədir. Məncə, Kafkanın dünyası daha qarışıq şəkildə Henri Ceymsin hekayələrinə köçürülüb. Deyəsən, hər ikisi dünyanı çox qarışıq və eyni zamanda mənasız yer kimi görüblər.”
“Mənasız?”
“Siz belə düşünmürsünüz?”
“Yox, mən elə düşünmürəm. Henri Ceymsə baxsaq…”
“Ceyms məsələsində haqlısınız. Məncə, dünyanın mənəvi ölçüsü olduğuna inanmırdı. Deyəsən, Tanrıya da inanmırdı. Qardaşı psixoloq Uillyam Ceymsə yazdığı bir məktubda dünyanı bütün qəribəliklərin bir yerdə nümayiş edildiyi almaz muzeyinə bənzətmişdi. Yəqin demək istədiyi bu idi. Kafkaya gəldikdə isə, o, nəsə axtarırdı.”
“Bir məna axtarışında idi?”
“Bəli, məna və bəlkə də, onu tapa bilməmək. Məncə, ikisi də həyatlarını bir növ labirintdə yaşadılar, elə deyil?
Məsələn, “Müqəddəs bulaq” kimi bir kitab. Bəli, “Müqəddəs bulaq” və bir çox qısa hekayəsi. Məsələn, “Nortmorların alçaldılması” – hekayə intiqam üzərində qurulub. Amma bu elə bir intiqamdır ki, oxucu sonacan həqiqəti bilmir. Qadın ərinin heç kimin bilmədiyi işinin məşhur dostunun işindən daha yaxşı olduğuna əmindir. Amma bəlkə də, hər şey qeyri-realdır. Bəlkə də, qadın ərinə duyduğu sevginin təsirindədir. Bu məktublar yayımlananda bir kəs üçün əhəmiyyət kəsb edəcəkmi? Təbii ki, bunu bilmək mümkün deyil. Ceyms eyni anda iki-üç hekayə yazırdı. Buna görədə hekayələrinə heç vaxt açıqlama vermədi. Bir dəfə demişdi ki, “İzah etsəm, hekayə ölər, alternativ izah ehtimalları yox olar”. Məncə, bunu bilə-bilə etdi. Oxucu bilməməlidir. Bəlkə, yazıçının özü də bilmirdi…”
“Siz də oxucuya belə təsir etmək istərdiniz?”
“Əlbəttə. Məncə, Henri Ceymsin hekayələri romanlarından daha üstündür.”
“Hekayələrinizdə çoxlu bıçaq, qılınc və silah olmasının səbəbi nədir?”
“Bəlkə də, cəsur olmadığım üçün… Bəli, bəli, elədir. Amma ortada iki səbəb var. Birincisi, evdəki qılınclar. Atamın da, babamın da müxtəlif qılıncları var idi. Həm də mən Palermoda böyümüşəm. Ora əsl xarabalıq idi və sakinlər – həqiqət payı olmasa da – özlərini şəhərin başqa yerlərində yaşayanlardan daha üstün görürdülər. Məsələn, daha yaxşı döyüşdüklərinə inanırdılar. Bəlkə də, döyüşməyi bacarmırdılar. Bir adama qorxaq demək, hətta qorxaq olduğunu düşünmək olası iş deyil, heç kim bu sözü götürməzdi. Hətta bir dəfə cənub tərəfdən bir adamın şimalda yaxşı bıçaq istifadə etməyi ilə məşhur olan bir nəfərlə “söhbət etmək” üçün gəldiyini xatırlayıram. Adam o qədər yol gəlmişdi, ancaq onu öldürmüşdülər. Dava etmək üçün səbəbləri yox idi. Əvvəllər bir-birilərini görməmişdilər, ortada pul və ya qadın məsələsi də yox idi. Deyəsən, Amerikanın qərbində də belə hadisələr olub. Burada məsələ silahla yox, bıçaqla həll edilirdi.”
Suzana Quinteros içəri girir:
“Sinyor Kempbel hələ də gözləyir.”
“Yaxşı, yaxşı bilirik…”
“Coys və Eliot barədə danışmaq istəyirəm. Coysu ilk oxuyanlardan birisiniz və “Uliss”in bir hissəsini ispancaya tərcümə etmişdiniz, elə deyil?”
“Bəli, təəssüf ki, tərcümə etdiyim “Uliss”in son səhifəsi səhvlərlə doludur. Eliot – əvvəl onun şeirlərindən çox tənqidçiliyini bəyənirdim, indi bəzən yaxşı şeirlər yazdığını da düşünürəm. Tənqidçiliyə meyillidir. Böyük tənqidçilərə nəzər salaq. Elə götürək, Emerson və Kolerici. Oxuyurlar, müşahidələrini, tənqidi fikirlərini yazırlar. Amma Eliot tənqidi yazılarında ya bir professorun dedikləri ilə razı olduğunu qeyd edir, ya da əksinə razı olmadığı fikirləri təhlil edir. Heç yaradıcı deyil. Sonra da sözlərini geri götürür…”
_________ (ardı var)
Tərcümə etdi: İlahə Əkbər