Sim-sim.az Xorxe Luis Borxesin “The Paris Review”ə verdiyi müsahibənin ikinci hissəsini təqdim edir.
İnanıram ki, bir şair ömrü boyu beş-altı şeir yazır. Fərqli mövzu, fərqli rakurs eyni şeir…
“Eliotun “Şoran ölkə” şeiri ilə sizin “Ölümsüz” adlı hekayəniz bir-birinə çox oxşayır…”
“Ola bilər, ancaq mən hekayəmi şüurlu şəkildə Eliotun şeirinə oxşatmamışam. Eliot sevdiyim şairlərdən deyil. Yeytsi daha üstün tuturam. Əslində, bir problem yaratmayacaqsa, deməliyəm ki, Frost Eliotdan daha həssas şairdir. Yəni şair demək istəyirəm. Eliot daha ağıllı adam idi: lakin ağlın şeirə elə də dəxli yoxdur. Şeir daha dərindən gəlir, ağıldan kənar bir yerdən. Bəzən hətta biliklə də əlaqəsi olmaya bilər. Özbaşınadır, öz xarakteri var. Tərifsizdir.”
“Yazılarınızda bu sözü tez-tez istifadə edirsiniz: “xəyali roman”, hətta “Yaşıl malikanələr” kitabına da xəyali roman dediyinizi xatırlayıram.”
“Bu, daha çox yazıçının məqsədi ilə bağlıdır. Şüurlu şəkildə xəyali hekayə yazmaq bütün kainatı xəyali və əsrarəngiz görmək demək deyil. Xəyali hekayələr yazan adamın həssas olmadığını demək də düzgün deyil. Konradın fikrincə, hamı xəyali yazır. Dünya özlüyündə xəyali və əsrarəngizdir, ondan baş açmaq olmur. Bu barədə xəyali, amma gözəl hekayələrin müəllifi Bioy Kasareslə danışdım, o dedi ki, Konrad haqlıdır, heç kim dünyanın həqiqi, yaxud xəyali olduğunu, yəni dünyanın təbii varlıq olduğunu, yoxsa, xəyal olduğunu dəqiq bilmir”.
“Bioy Kasareslə bir çox ortaq işiniz olub, elə deyil?”
“Bəli, həmişə birlikdə işləyirik. Şam yeməyindən sonra işə başlayırıq. Ortaq işlərimizi H.Bustos Domek imzası ilə yazırıq. Bustos mənim ulu babamın, Domek isə onun ulu babasının adıdır. Birlikdə adətən komediya alınır. Hekayələr faciəvi olsa da, komedik tərzdə nəql edilir, ya da elə yazırıq ki, guya yazıçı nə dediyinin fərqində deyil. Hekayələr nə tam Kasaresin, nə də tam mənim tərzimdə olur, hətta zarafatlar belə fərqli olur. Sanki ikimiz birlikdə üçüncü bir şəxs yaratmışıq. Bizdən fərqli, başqa bir adam.”
“Yəni xəyali yazıçı?”
“Bəli. Onun fərqli zövqü, nifrət etdiyi şeylər, mənasız olmağa meyilli olsa da, özünəməxsus tərzi var. Məncə, ortaq işləməyin tək yolu budur. Adətən kağıza köçürməmişdən əvvəl, daha doğrusu, yazı maşınında yığmamışdan əvvəl – çünki Kasaresin maşını var – hekayənin mövzusunu birlikdə fikirləşirik. Hekayəni müzakirə edirik, sonra detallar barədə danışırıq. Dəyişirik, əlavə edirik. Sonda müəyyən sifətin və ya cümlənin Bioya, yoxsa mənə aid olduğunu bilmək olmur. Bəli, bu hekayə üçüncü şəxsə aiddir.
Başqa insanlarla da birlikdə işləməyə cəhd etmişəm. Bəzən alınır, ancaq bəzən də iki tərəf bir-birini rəqib kimi görür. Ya da Peyrou kimi. Onunla da birlikdə işləmişəm, amma o çox utancaq və çox nəzakətli insandır. Təklifinə etiraz edəndə dərhal pərt olur və təklifindən imtina edir. “Haqlısınız, səhv düşünürəm” – deyir. Və ya təklif edəndə dərhal – “Əla!” – deyib, qəbul edir. Belə olmaz! Kasareslə bir-birimizi nəinki rəqib, heç qarşı-qarşıya oturub şahmat oynayan iki adam da hesab etmirik. Hekayəni, gördüyümüz işi düşünürük.”
“Üzr istəyirəm, amma bəhs etdiyiniz ikinci yazıçını tanımıram.”
“Peyrou. Çestertonu təqlid edərək hekayələr, detektiv hekayələr yaza-yaza başlayıb. Ancaq indi Peron dövründə keçən və o qaçandan sonra ölkədə yaranan vəziyyəti nəql edən yeni roman seriyasına başlayıb. Bu cür əsərlər məni cəlb etmir. Belə başa düşürəm ki, romanları tarixi, hətta jurnalistika baxımından yaxşıdır. Çesterton tərzində hekayələr yazmağa başlayanda da bir-iki yaxşı hekayə yazmışdı. Hətta biri məni ağlatmışdı, bəlkə də, “Təkrarlanan gecə” adlı kitabında mənim böyüdüyüm bölgədən, Palermodan və zamanın qoluzorlularından – qanqster hekayələri idi, – bəhs etdiyi üçün. Hekayələri keçmiş zamanda, yüz illiyin əvvəllərində cərəyan edir. İndi başladığı yeni romanında isə ölkənin vəziyyətini qələmə almaq istəyir.”
“Yəni az-çox regional rəngləri?”
“Regional rəngləri və regional siyasəti. Onun qəhrəmanları çirkli pullar, yağmalama və sui-istifadə kimi işlərə hədsiz maraq göstərirlər. Mən isə bu məsələlərə çox da baş qoşmuram, bəlkə də, bu mənim səhvimdir, onun yox. Köhnə əsərlərinə üstünlük verirəm, amma onu həmişə böyük, mühüm yazıçı və köhnə dost hesab etmişəm.”
“Yazılarınızın təhkiyə halından xatırlatmaya (temlih) çevrildiyini demişdiniz. Xatırlatma deyəndə nəyi nəzərdə tutursunuz?”
“Təzə-təzə yazmağa başlayanda düşünürdüm ki, yazıçı hər şeyi açıqlamalıdır. Məsələn, “ay” yazmaq qəti qadağandır, başqa bir sifət, ayı səciyyələndirən bir söz tapmalıyam.
Mətnimdə sadə ifadə tərzinə yer yox idi. Heç vaxt “Filankəs bəy gəldi, oturdu” yazmamışdım, çünki belə cümlələr çox sadə və asan görünürdü. Elə bilirdim ki, demək istədiyimi bəzəyib-düzəməliyəm. İndi isə bilirəm ki, belə şeylər oxucunu narahat edir. Ancaq məsələnin kökü bu həqiqətdə gizlidir: gənc yazıçı mətninin cəfəngiyyat və ya onsuz da bilinən bir şey olduğunu, ya da adi olduğunu düşünür. Fikirlərini barokko dekorasiyaları ilə gizlətməyə çalışır, məsələn, on yeddinci əsr yazıçılarının sözləri arxasında. Əgər bu alınmasa, onda müasir olmağa çalışır, yeni sözlər uydurur, ya da təyyarələrə, qatarlara, teleqrafa, telefona xatırlatma edir.
Vaxt keçdikcə pis-yaxşı fikirlərinizi açıq ifadə etmək istəyirsiniz, çünki fikrinizi, hissinizi və ya o əhval-ruhiyyənizi oxucu ilə paylaşmaq istəyirsiniz. Təbii ki, eyni zamanda həm Ezra Pound, həm də Ser Tomas Braun olmağa çalışsanız, oxucu ilə nəsə paylaşmaq qeyri-mümkün olar. Deyəsən, yazıçı həmişə hədsiz qarışıq yazmaqla başlayır, bir neçə işi eyni anda görməyə çalışır. Özünəməxsus qəribə əhvalı əks etdirmək istəyir, amma eyni zamanda müasir yazıçı kimi də görünmək istəyir və əgər müasir deyilsə, onda mürtəce və klassik yazıçıdır.
Sözlərdən istifadəyə gəldikdə isə gənc yazıçı ilk növbədə, – ən azı, bu ölkədə belədir, – oxucularına yaxşı söz xəzinəsinə malik olduğunu və bütün sinonimləri bildiyini göstərməyə çalışır. Məsələn, eyni sətirdə əvvəlcə qırmızı, sonra qızıl sözünü istifadə edir, sonra yenə eyni rəngi ifadə edən təxminən eyni mənaya gələn fərqli kəlmələr tapır – məsələn, bənövşəyi.
Qulağa yad, yəni ancaq ispan klassiklərinin istifadə etdiyi və ya Buenos Ayresin kənar məhəllələrində eşidəcəyiniz bir söz tapan kimi, onu hamının bildiyi bir sözlə əvəzləyirəm.
Stivenson yazırdı ki, bütün sözlər eyni istiqamətə meyilli olmalıdır. Əgər qəribə, təəccüblü, ya da arxaik söz yazsanız, qayda pozulur. Ən əsası, bu kəlmə oxucunun diqqətini yayındırır. Yazı metafizik, ya da fəlsəfi mahiyyətdə olsa belə, axıcı olmalıdır.”
“Dr. Conson da buna bənzər fikir demişdi.”
“Bəli. Onun istifadə etdiyi ingiliscə olduqca ağır idi. Ağır ingiliscə, latınca sözlər… Ancaq mətni təkrar oxusanız, həmişə o qarışıq ifadələrin altında bir məna yatdığını görərsiniz. Maraqlı və yeni məna taparsınız. Latın tərzində yazmağına baxmayaraq, onun əsl ingilis yazıçısı olduğunu düşünürəm. Şekspiri söysəm, bundan yaxşıdır, amma söz ağızdan çıxıbsa, ardını da gətirməliyəm. Demək istədiyim odur ki, Conson Şekspirdən daha çox ingilis yazıçısıdır. Çünki ingilislərin bir ortaq cəhətləri varsa, o da sadə rəftarlarıdır. Ancaq Şekspirdə sadəlik yoxdur. Əksinə, amerikalıların dediyi kimi, iztirabları şişirdir. Latın tərzi ingiliscə ilə yazan Conson və çoxlu sakson sözlərindən istifadə edən Vordsvort, – üçüncü yazıçı da vardı, adı yadıma düşmür – deyək ki, Conson, Vordsvort və Kiplinq. Bunlar Şekspirdən daha ingilisdirlər. Səbəbini bilmirəm, ancaq Şekspirdə həmişə italyanlara və ya yəhudilərə xas cəhət hiss etmişəm və bəlkə də, özlərindən fərqli olduğu üçün ingilislər ona bu qədər pərəstiş edirlər.”
“Bəs fransızlar ona niyə nifrət edir? Dili çox ütülü olduğu üçün?”
“Düzdür, çox ütülüdür. Bir neçə gün əvvəl “Əzizim” adlı film izləmişəm. Elə də yaxşı film deyil. Orada Şekspirdən bəzi sitatlar var idi. Şeirləri sitat kimi deyiləndə qulağa daha xoş gəlir. Çünki İngiltərəni təsvir edir. Məsələn, bir yerdə “o biri Eden, yarı-cənnət” deyir. İngiltərə ilə bağlı “gümüş dənizdə yatan dəyərli daş” ifadəsi də var və ən sonda “bu krallıq, bu İngiltərə” ifadəsini işlədir. Bax belə sitatlar oxucunun diqqətini cəlb edir. Amma həqiqi şeirdə sətirlər belə getmir, ona görə əsl demək istədiyi gözdən yayınır. Əsl demək istədiyi şey, bir adamın İngiltərəni təsvir etməyə çalışmağı, bu ölkəni çox sevməyi və nəticədə əlindən gələn tək şeyin sadəcə “İngiltərə” demək olduğunu görməyidir – məsələn, sizin “Amerika” deməyiniz kimi. Ancaq “bu krallıq, bu İngiltərə” deyib arxasınca da “bu yarı-cənnət” deyəndə bütün məna itir. Çünki İngiltərə son söz olmalıdır. Deyəsən, Şekspir həmişə tələsik yazıb. Metaforalardan və nəzərçarpan dildən imtina etməyib, çünki özü də elə idi. Deyəsən, Hamletdə belə bir cümlə vardı: “qalan tək şey səssizlikdir…” Məncə, heç kim belə cümlə qura bilməz.”
“İdeal oxucunuz kimdir?”
“Yəqin ki, bir neçə yaxın dostum. Özümü saymıram, çünki yazdıqlarımı əsla təzədən oxumuram.”
“Oxucuların xatırlatma və istinadları başa düşməyini gözləyirsiniz?”
“Xeyr. O xatrılatma və istinadların çoxu xüsusi zarafat kimi istifadə edilib. Başqa insanlarla bölüşə bilməyəcəyim zarafat. Əgər bölüşsələr, əla olar, ancaq bölüşməsələr də, vecimə olmaz.”
“Eliotun “Şoran ölkə”sində etdiyi xatırlatmanın tam əksi olan yanaşma.”
“Eliot və Coysun məqsədi oxucularının fikrini qarışdırmaq olub, həm də beləliklə gördükləri işi anlamaq üçün düşünməyə daha çox vaxt qalır.”
“Belə məlum olur ki, hekayə və şeir qədər uydurma olmayan, həqiqətə əsaslanan kitablar da oxuyursunuz. Düzdür? Məsələn, deyilənə görə, ensiklopediya oxumağı sevirsiniz.”
“Bəli, əlbəttə. Çox xoşlayıram. Onda çox gənc idim və bir kitab istəməyə belə çəkinirdim. O vaxtlar kasıb olmasam da , varlı da deyildim, ona görə hər axşam bura gəlib “Britanika Ensiklopediyası”nın köhnə nəşrinin bir cildini alıb oxuyurdum.”
“On birinci nəşrinin?”
“Ya on bir, ya da on iki. Çünki bu nəşrlər sonrakılardan daha yaxşıdır. Oxumaq üçündür. Artıq sadəcə mənbə kimi istifadə edilir. “Britanika Ensiklopediyası”nın on birinci və on ikinci nəşrlərində Makaley, Kolericin uzun yazıları var idi, xeyr, Koleric yox idi…
“De Kuinsi var idi?”
“Bəli, De Kuinsi və bir neçə nəfər. Məsələn, mormonlar, ya da bir yazıçı haqqında məqalə. Almanca ensiklopediyalar – “Brokhaus” və ya “Mayers” – haqqında da eyni şeyi deyə bilərəm. Yeni nüsxələr gələndə elə bildim ki, “Beybi Brokhaus” adlı nəşri də gətiriblər, ancaq belə deyilmiş. Sonradan evlər balacalaşdı… Otuz cildlik ensiklopediyalara yer qalmadı. Bu da ensiklopediyalara çox böyük ziyan vurdu, nəşrləri dayandırıldı.”
Suzana Quinteros sözünü kəsir:
“Üzr istəyirəm. Esta esperando el Senor Campbell…”
“Xahiş edirəm, deyin ki, bir dəqiqə də gözləsin. Bu Kempbellər də həmişə gəlir…”
“Bəzi oxucular hekayələrinizi soyuq, fərdilikdən uzaq hesab edir, yeni fransız yazıçıların əsərlərinə bənzədirlər. Bunun üçün xüsusi səy göstərmisiniz?”
“Xeyr. Əgər nəticə belədirsə, bu, sadəcə bacarıqsızlıqdandır. Çünki mən onları çox dərindən hiss etmişəm. Elə dərindən hiss etmişəm ki, hekayələşdirmişəm və oxucular hamısının az-çox avtobioqrafik olduğunu başa düşməsin deyə, qəribə simvollardan istifadə etmişəm. Hekayələr özüm və şəxsi təcrübələrim haqqındadır.”
“İngiliscə ilə aranız yaxşıdır, bu dili çox sevirsiniz. Bəs niyə ingilis dilində belə az yazmısınız?”
“Niyə? Niyə? Deyəsən, qorxudan. Amma gələn ilə planlaşdırdığım konfranslar ingiliscə olacaq. İndidən Harvardı məlumatlandırmışam.”
“Gələn il Harvarda gələcəksiniz?”
“Bəli, şeir barədə bir neçə konfrans verəcəm. Şeirin tərcüməyə yatımlı olduğunu düşünmürəm. Üstəlik, məncə, ingilis ədəbiyyatı – Amerika da daxil olmaqla – dünyadakı ən zəngin ədəbiyyatdır. Misallarımın hamısını olmasa da, çoxunu ingilis ədəbiyyatından seçəcəm. Əlbəttə hobbim olduğu üçün qədim ingilicədə yazılmış şeirlərdən də bəhs edəcəm, amma o da elə ingiliscə hesab olunur. Əslində bəzi tələbələrim hesab edir ki, bu, Çoserin ingiliscəsindən daha çox ingiliscədir.”
“Haqqında tənqid yazmaq istədiyiniz kitabı özünüz seçirsiniz?”
“Bəli, əlbəttə. Məsələn, bir nəfər məndən ədəbiyyat tarixi haqqında bir kitab üçün tənqidi yazı istəmişdi. Kitabda çoxlu boş və cəfəng fikirlər var idi, üstəlik, müəllifi şair kimi daha çox bəyəndiyim üçün təklifi qəbul etmədim. Çünki əgər qəbul etsəm, yazdıqlarım tamamilə əleyhinə olardı. İnsanlara hücum etməkdən xoşum gəlmir. Xüsusilə də indi. Gənc olanda xoşlayırdım, amma vaxt keçdikcə insan bunun yaxşı şey olmadığını başa düşür. Kiməsə kömək etmək olar, ancaq insan yalnız öz yazdıqları ilə nəsə olur, ya da olmur. Başqalarının dedikləri heç nəyi dəyişdirmir. Deyək ki, özünüzdən atıb-tutdunuz, insanlar da sizin dahi olduğunuzu dedilər, lakin həqiqət bir gün mütləq ortaya çıxır.”
“Qəhrəmanlarınıza ad düşünəndə müəyyən üsuldan istifadə edirsiniz?”
“İki üsulum var. Birincisi babalarımın, onların babalarının adlarını istifadə etməkdir. Buna onları ölümsüzləşdirmək demək olmaz, amma üsullarımdan biri budur. Digəri isə diqqətimi cəlb etmiş adları istifadə etməkdir. Məsələn, bir hekayəmdə daima ora-bura gedib-gələn qəhrəmana Yarmolinski dedim, çünki ad diqqətimi çəkmişdi. Qəribə sözdür, elə deyil? Başqa bir qəhrəmanın adı isə Red Skarlax idi. Çünki Skarlax almancada qızıl deməkdir və qəhrəman bir qatil idi. Yəni qıpqırmızı, elə deyil? Red Skarlax – Qızılı Qırmızı.”
“Hekayələriniz haqda hekayə ilə esse qarışığı demək olar?”
“Bəli, amma bilərək etmişəm. Bunu birinci Kasares demişdi. Yazdığım hekayələrin esse ilə hekayə arasında bir mövqe tutduğunu demişdi.”
“Bu, qismən də olsa, povest yazmaq qorxunuzun yerini doldurmaq üçündür?”
“Bəli, ola bilər. Bəli, çünki bu aralar – ən azı bu gün – Buenos Ayresin quldurları ilə bağlı hekayə seriyası yazıram. Bunlar birbaşa nəql edilən hekayələrdir. Aralarında nə esse ilə bağlı, nə də poetik elementlər var. Hekayələr birbaşa nəql edilir və bu mənada kədərli, bəlkə də, dəhşətvericidir. Yəni adətən ciddi qəbul edilməyən şeylər. Hekayələr yenə quldurların dilindən yazılır, onların danışdıqlarını başa düşmək çox çətindir. Dedikləri faciəvi ola bilər, amma onlar bunu hiss etmirlər. Hekayəni güc-bəla ilə danışırlar və deyəsən oxucu hekayənin əslində, daha dərinə endiyini hiss etməkdə çətinlik çəkir.
Qəhrəmanların hissləri ilə bağlı heç nə deyilmir. Bunu qədim norse dastanlarından götürmüşəm – bir qəhrəmanı həm dedikləri, həm də etdikləri ilə tanımaq fikrindən bəhs edirəm. Yəni qəhrəmanların beyninin içinə girib nə düşündüklərini deməyə ehtiyac yoxdur.”
“Kabala haqqında nə deyə bilərsiniz? Nə vaxtdan maraqlanırsınız?”
“Deyəsən, birinci De Kuinsinin dünyanın simvollardan ibarət olması və hər şeyin başqa bir mənasının olması ilə bağlı fikri diqqətimi çəkdi. Onda Cenevrədə yaşayırdım.”
“Öz hekayələrinizi kabalistik tərzdə yazmağı sınamısınız?”
“Bəli, bəzən.”
“Kabalistik frazalardan istifadə edərək?”
“Xeyr, “Yəhudi mistisizminin əsas trendləri” adlı bir kitab oxudum. Şolemin yazdığını. Bir də Traxtenberqin yəhudi xurafatı haqqında yazdığı kitaba baxdım. Sonra kabala haqqında tapdığım hər kitabı, ensiklopediyalardakı bütün yazıları oxudum. Amma yəhudilərlə bir əlaqəm yoxdur. Hərçənd, ola bilsin, əcdadlarım yəhudidir. Bilmirəm. Anamın adı Açevedodur. Yəhudi adı ola bilər, olmaya da bilər. Kiminsə adı Abrahamdırsa, şübhəyə yer yoxdur. Amma yəhudilər ispan, italyan, portuqal adlarını mənimsədikləri üçün bu adlardan birinə sahib olmaq mütləq yəhudi olduğunuza dəlalət etmir. Açevedo ağac növüdür. Bu adda çoxlu yəhudi olsa da, xüsusi yəhudi adı deyil. Bilmək olmur. Kaş, əcdadlarımın arasında yəhudilər olaydı…”
“Bir dəfə kişilərin ya platonçu, ya da aristotelçi olduğunu yazmışdınız.”
“Mən deməmişəm. Kolericin sözləridir. Deyəsən, mən aristotelçiyəm. Kaş, o biri olaydım. Deyəsən, ingiliscə təhkiyə məni “ümumi fikirlər gerçəkdir” düşüncəsinə yox, “daha çox müəyyən şeylər və insanların gerçəkdir” düşüncəsinə inanmağa məcbur edir.
Yeri gəlmişkən, təəssüf, amma Kempbellər gəlir.
“Mənim üçün “Labirintlər” kitabınızı imzalaya bilərsiniz?”
“Məmuniyyətlə. Şəklimə baxın. Həqiqətən belə görünürəm? Bu şəklimi sevmirəm. Mən belə qəmli deyiləm. Belə darmadağın da deyiləm. Qaşlarım… Nə isə. Kempbellər gəlir. Deyilənə görə, vəhşi qəbilədir. Görəsən, haradadırlar?
Tərcümə etdi: İlahə Əkbər