Ön söz

Umberto Eko (Yazıçı, filosof, ədəbiyyatşünas, İtaliya): “Ya­rım­çıq əlyazma” romanı cəlbedicidir, amma onu çimərlikdə oxu­maq olmaz.

Franko Kardini (Filosof, ədəbiyyatşünas, İtaliya): “Sehr­baz­lar dərəsi” əsərini birinci sə­hi­fədən sonuncu səhifəyə qədər da­yanmadan oxudum. Ro­ma­nı oxuduqdan sonra bütün gecəni nə gözümü, nə də ruhu­mu kitabdan ayıra bilmədim. Bu roman san­ki hər birimizin də­ru­ni avtobioqrafiyasıdır.

Kamal Abdulla bizə xatırladır ki, həqiqətin mürəkkəb, anla­şıl­maz olması onun ustalıqla gizlədilməsi zərurətindən və ya bi­zim onu qavramamağımızdan irəli gəlmir. Bu onunla izah olu­na bilər ki, həqiqət ya yoxdur, ya çoxdur.

Maks Statkeyeviç (Ədəbiyyatşünas, professor, ABŞ): Ka­mal Abdulla yazını və sirri bir ara­ya gətirərkən insan məh­kum­luğunun xüsusi təyinatı haq­qın­da fikri inkişaf etdirir.

Anastasiya Yermakova (Tənqidçi, Rusiya): Müasir ədəbiy­yat­da gör­kəm­li Azərbaycan yazıçısı Kamal Abdullanın öz məx­susi yeri var. Onun nəsri təkrarolunmaz kaloritlidir.

Lüdmila Lavrova (Tənqidçi, tərcüməçi, mədəniyyətşünas, Ru­siya): Fikrimcə Kamal Abdulla bu kitabda, dе­mək оlar, im­kan­sız, təsəvvürə gəlməyən bir iş görüb: о, söz­lə­rin köməyi ilə ya­radıcı təхəyyülü ətə-sümüyə bürüyərək еlə bir gеr­çəklik həd­dinə çatdırıb, еlə məqama yеtişib ki, bu zaman ar­tıq sən özün illüziyaya, başqalarının yuхusundakı хəyala, bəlkə də, ha­çansa kiminsə gördüyü yuхuya çеvrilirsən və bu yuхu haq­qın­da rоman yazırsan.

Lev Anniskiy (Ədəbiyyatşünas, filosof, Rusiya): Məsələ Də­də Qоrqud əlyazmasının həqiqi və ya saхta оlub-оlma­ma­sın­da dеyil. Оnsuz da ilğımdır. Bəlkə də, mətndəki buraхılmış yеr­lər təsadüfi səciyyə daşıyır, ya da, оla bilsin, izi itirmək üçün düşünülmüş məqsədli dоlaşıqlıq­dır… Оdur ki, mətndəki “bоş­luqlar” və süjеtdəki “yırtıqlar” yal­nız təhkiyənin zəruri “il­mə”lər və “stоp-kadr”larla təmin еdil­məsini şərtləndirmir. Bun­lar, еyni zamanda, mistik məna da­şıyır və bu mənanı müt­ləq tariхi həqiqətlə əlaqələndirməyə еh­tiyac yохdur. Çünki bеlə bir həqiqət yохdur. Nə о zamanlar möv­cud оlub, nə də indi. Yal­nız ilahi çalğı alətinin tarıma çə­kil­miş simləri üzərində kən­dir­bazın оyunu var.

Anar (Yazıçı, tənqidçi, ədəbiyyatşünas): Kamal Abdulla elə şəx­siyyətlərdəndir ki, olduğu hər yer­də, gördüyü hər işdə başı uca olub. Yazıçı kimi də, alim ki­mi də Azərbaycan ədəbiyyatın­da çox önəmli yer tutan ədiblə­ri­miz­dəndir.

İsa Həbibbəyli (Ədəbiyyatşünas, akademik): Kamal Ab­dul­lada elmilik və bədiilik o qə­dər vəhdətdədir ki, burada pa­ra­lellik nəzərə çarpmır. O, təm­kin­li bir lokomotiv kimi paralel də­miryol xətlərinin üzərində ədə­bi-ictimai və elmi fikri irəliyə apa­ra bilir.

Arif Acaloğlu (Ədəbiyyatşünas, filosof, tərcüməçi, Türki­yə): Kamal Abdullanın romanları ye­ni­dir, illərdir Azərbaycan oxu­cusuna roman adına yedirilənlər­dən fərqli olaraq gerçək­dən romandır.

Klod Aliber (Ədəbiyyatşünas, professor, Fransa): Kamal Ab­dullanın “Yarımçıq əlyaz­ma” kimi gözəl mətni Azərbaycan mil­lətinin öz kimliyinə də­rin­dən qayıdış zamanı ilə üst-üstə dü­şür.

Sudha Svarnakar (Ədəbiyyatşünas, professor, Braziliya): Ka­mal Abdulla “Yarımçıq əl­yaz­ma” romanında insanları, ar­zu­ları, insan dramlarını təqdim edir, banlar isə dillərin, adət­lə­rin və inancların fərqliliyinə də­la­lət edir, eyni zamanda, mədə­niy­yəti zəngin olan bir cəmiy­yə­tin mif və əfsanələri ilə tanış olu­ruq.

* * *

Aqşin Yenisey (Şair, tənqidçi): Oğuzların igidlik dastanı “Ki­tabi-Dədə Qor­qud”u postmodernist təftişin divanına çəkən Ka­mal Ab­dul­lanın əlyazması Ankaraya gəlib çıxmış “Bir ro­ma­nın ger­çək yazılma tarixçəsi” romanının ana ideyası da budur: mət­nə inan­maq! Amma eyni zamanda ondakı semantik pauza­lar­dan şüb­hələnmək! Romanın sujetini arxasınca dartıb aparan Va­qif ob­razının “sonsuz lüğət” kimi inandığı mətn millətimi­zin arxe­o­loji anatomiyasını təsvir və təfsir edən “Kitabi Dədə Qor­qud” das­tanıdır.

…Heç bir mətn yalnız doğrulardan ibarət deyil, hətta ilahi mətn­lər də. Mətnə inanmaq oradakı yalanlara da inanmaqdır; göz yummaq yox, məhz inanmaqdır. Bu, fövqəlbəşər möminlik mə­qamıdır. Kamal Abdullanın yazıcı qəhrəmanı Beyrəyə inan­dı­ğı qədər Yalıncığa (yalançılığa) da inanır, çünki inandığı qə­dim mətndə, “…hamı bir-birinə inanırdı. Orda hətta Yalançı oğ­lu Yalançıya da inanırlar. Şöklü Məliyə də inanırlar. Təpə­gö­zə də inanırlar. Orda Laokoona da inanardılar”.

Ramiz Rövşən (Şair, filosof, ədəbiyyatşünas): Köhnə dos­tum Kamalın bu yeni romanı (onun öz sözüylə desək, “roma­na­bənzər”i), məncə, təxminən iyir­mi il bundan əvvəl məşhur “Ya­rımçıq əlyazma” ilə başla­yan romanlar silsiləsinin son, ye­kun kitabıdır. Hətta yazının adı da bunu deyir: “Laokoon, La­o­ko­on… yaxud bir romanın “ger­çək” yazılma tarixçəsi”. Söhbət han­sı romandan gedir? Tə­bii ki, “Yarımçıq əlyazma”dan. De­mə­li, bu sonuncu roman bi­rin­ci romanın yazılma tarixçəsidir. Və beləliklə, çevrə qapanır. Bü­tün tanış kodları, zahiri oxşarlıq­la­rıyla bərabər, bu iki roman bir-birindən çox fərqlənir. Əgər “Ya­rımçıq əlyazma”da bu gün, yə­ni gerçək zaman sadəcə çər­çi­və rolunu oynayırdısa və roma­nın az qala bütün toxumaları “Də­də Qorqud” dastanındakı müx­təlif motivlərlə, eləcə də Şah İs­mayıl haqqında (“Çaldıran dö­yüşü” də daxil olmaqla) kitab­lar­dan bildiyimiz müxtəlif ta­ri­xi məlumatlarla bağlı bir çox göz­lənilməz, paradoksal təxmin­lər­dən, ehtimallardan, fərziy­yə­lər­dən hörülmüşdüsə, bu yeni ro­manda “Dədə Qorqud” mo­tiv­ləri, demək olar ki, sadəcə ha­şi­yə şəklindədir, romanın əsas məz­munu isə aralarında böyük yaş və maraq fərqi olan iki nə­fə­rin, Vaqiflə Firəngizin sevgi he­ka­yətindən ibarətdir.

Vaqif müəllim Firəngizi də özü kimi “Dədə Qorqud”a yo­lux­durmaq, “kitab”la “xəstələndirmək” arzusundadı. Və Firən­gi­zin yuxuları onun bu arzusunun get-gedə gerçəyə çevril­di­yi­ni göstərməkdədi. Amma bircə gün həkim işləməsə də, hər hal­da, peşəsi həkimlik olan bu qızın bu “kitab xəstəliyindən” qur­tulacağına da ümid eləmək olar. Çünki Vaqif müəllimdən fərq­li olaraq, Firəngiz üçün yəqin Banuçiçəklə Basat arasında keç­mişdə hansısa sevgi münasibətinin olub-olmadığını bilmək­dən daha çox onun özüylə Vaqif müəllim arasındakı sevgi mü­na­sibətinin gələcəkdə necə olacağını bilmək maraqlıdır. Yəqin elə Vaqif müəllimin özünün də bir müddət “Kitabi Dədə Qor­qud”dan, “Kitab”ın da Vaqif müəllimdən “dincəlmək” vax­tı­dır.

…Enerji adlarda yox, adların sahiblərində olur. Bu da var ki, ad­ların bir çoxu arxetip xarakteri daşıyır. Yəni alt qatında mü­əy­yən “informasiya bankı” yerləşir. Bu mənada Vaqif adı, mən­cə, təsadüf deyil. Vaqif adının özünün belə, xalq arasında ar­tıq enerjisi var. “Hər oxuyan Mola Pənah olmaz”, – deyirlər və Vaqif adı da bir vaxtlar böyük şairin çox bilikli olduğuna gö­rə verilib. Kamal da bu adı yəqin ki, obraza təsadüfən ver­mə­yib. Firəngiz də bir gözəl qız adıdır. Adların insan taleyinə tə­siri çox olur. Qıztamam, Kifayət kimi adlar hətta, dünya gö­zə­li olsalar belə, o qızlarda bir diskomfort hissi yaradır. Amma so­vet ədəbiyyatına məxsus bir ənənə, yəni müsbət qəhrəmana qa­nadlı, mənfi qəhrəmana isə tikanlı, bəzən hətta alçaldıcı ad­lar vermək ənənəsi çoxdan arxada qalıb. Çünki adlar obrazı de­yil, obraz adı yaşadır.

Tehran Əlişanoğlu (Ədəbiyyatşünas, tənqidçi): Sözsüz ki, Ka­mal Abdulla özünün “Ber­mud üçbucağı” adlandırdığı “Ya­rım­çıq əlyazma”, “Sehrbazlar də­rəsi”, “Unutmağa kimsə yox” ro­manları ilə ədəbiyyatımıza ye­ni roman tipi gətirmişdir. Mü­a­sir tematikada yazdığı son iki: “Sir­lərin sərgüzəşti” və “Laoko­on, Laokoon… yaxud bir roma­nın “gerçək” yazılma tarixçəsi” ro­man­larını yazıçının “Bermud üç­bucağı”nı daha da dərinləş­dir­mək, əlavələr, şərhlər yazmaq, oxu­cunu daha da sirlər alə­mi­nə çəkmək cəhdi kimi dəyərlən­di­ri­rəm. “Laokoon…”da özü işa­rə verir: “bir romanın “gerçək” ya­zıl­ma tarixçəsi”; və baxıb-gö­rürük ki, söhbət “Yarımçıq əlyaz­ma”nın ərsəyə gəlməsindən ge­dir. Əlbəttə, düşünmürəm ki, bu ro­man “Yarımçıq əlyaz­ma”­ya aparan yeganə yolu göstərir; ol­sa-olsa “tarixçə” yazı­çı­nın təklif etdiyi versiyadır və bu ətrafda oxu­cunu “Bermud üç­bu­cağı”nın daha da dərinlərinə çəkmək üsu­ludur. Prinsipcə, “La­okoon…” müasir sevgi romanı kimi də ma­raqla qarşılana bi­lər; Vaqif adlı bir alim-yazıçının Firəngiz ad­lı bir xanımla psi­xo­loji çalarlarla zəngin münasibətləri üzə­rin­də qurulmuş sevgi ro­manı. Amma yazıçı sadəcə belletristika nü­munəsi ilə kifayət­lən­məyib, oxucunu qəhrəmanı Vaqifin an­ti­ka ilə çulğalaşmış alim və yazıçı dünyasına şərik etmək niy­yə­ti güdür; çünki özü­nü də bu sirli-sehrli dünya çox məşğul edir…

Məncə, Kamal Abdulla Laokoon motivini heç də təsadüfən ro­ma­na kodlardan biri kimi daxil etməyib. Bu, sadəcə Vaqifin dərk etməyə çalışdığı və Dədə Qorqud dünyasında da para­diqm­lərini axtardığı düyün nöqtəsi deyil, həm də Kamal Ab­dul­lanın sənət görüşlərini ifadə etməyə çalışdığı düşüncə mə­qa­mıdır. Lessinqin məşhur “Laokoon, yaxud təsviri sənətlə po­e­ziyanın sərhədləri” əsərindən də bilirik ki, bu antik mif hər dövr­də sənətin izahı, sənət görüşlərinin ifadəsinə bir vəsilə olub­dur.

Kamal Abdullanın romana daxil etdiyi “tanış və yad son­suz lü­ğət” anlayışı və bu ətrafda düşüncələri, mənimcə, da­hi­ya­nə­dir; həm yazıçının öz nəsr texnikasını, ifadə mükəmməl­li­yini dərk etməyə açar olur, həm də ümumən müasir yazı dü­şün­cə­si­nin həyat materialını qapsamaqda nə qədər intəhasızlı­ğı qar­şı­sında heyrətləndirə bilir. “Sonsuz lüğət” müasir dünya tə­fək­kü­rünə modernist-strukturalistlərin daxil etdiyi Yazı an­la­yı­şı ki­mi, yaxud poststrukturalist-postmodernistlərin gətirdiyi Mətn an­layışı kimi bütöv bir düşüncə platformasına rəvac ve­rir. Am­ma məsələ belədir ki, Kamal Abdulla, adətən, bu qəbil­dən olan “pa­ralel dünyalar”, “möhtəşəm ahəng” və burada “son­suz lü­ğət” kimi “sirlərin sərgüzəştləri” haqqında birbaşa el­mi nəzə­riy­yələr kimi deyil, yazıçı qələmi vasitəsilə düşün­dür­məyə üs­tün­lük verir. Bu istiqamətdə “Laokoon…” da çox pro­duktivdir; ya­zıçı-alim Vaqifin düşüncələri oxucunu bir-bi­ri­ni izləyən və ta­mamlayan çox belə fikir püskürmələrinə şərik edir…

Azər Turan (Ədəbiyyatşünas, tənqidçi): Məncə, yunan mi­fo­lojisi ilə türk mifolojisinin bir mətndə tətbiqi bizim ədəbiy­ya­tı­mızda ilk dəfə baş verir. Və Ka­mal Abdulla hazır mifoloji mət­ni “Laokoon, Laoko­on…”nun hansısa hissəsinə passaj şək­lin­də daxil etmir. Mif gün­lük həyatımızı, romandakı personaj­la­rın düşüncə dünyası­nı, həyata baxışını, yaşam tərzini Laoko­o­nu saran ilanlar kimi sa­rır. Laokoon mifi də, Troya atı da, sev­gi də Dədə Qorqud mo­tivləri ilə eyni zamanın məhvərinə gə­ti­ri­lib. Vaqif də, Fi­rən­giz də bu motivlərin bir hissəsini təşkil edir və ikisi də həmin məh­vərdədirlər. Bu romanla Kamal Ab­dul­la, məncə, öz yaradı­cı­lıq kredosunu da ifadə etməkdədir. Yal­nız tanış sonsuz lüğət­də (bəlkə də, yaddaşın alt qatında) var olan sevimli qəhrəman­la­rı pyedestaldan aşağı, hamının yanına dü­şürmək Kamal Ab­dul­lanın kredosu olub. Özü demişkən, bu, çox təhlükəli idi. Am­ma Kamal Abdulla bunu öz elmi və bədii ya­radıcılığı ilə pa­ralel şəkildə gerçəkləşdirdi. Nəyi və necə? Mo­dern sənət ta­ri­ximizdə rəssam Mircavadla başlanmış “İlkin qa­ta eniş” moti­vi­nin işlənməsi ədəbiyyatımızda bu romanın adı ilə assosiasiya edə­cək. Kamal Abdullanın ilkin qata eniş cəh­di bu səbəbdən də mənə Mircavadı xatırlatdı. Dediyim ki­mi, rəssamlıqda bunu ilk dəfə hətta düşüncələrini paralel dün­ya­lara pərvazlandıran, hət­ta Antik Yunan sənəti, renessans, hət­ta Tailand və Birma büt­ləri, Tuva balballarının fani əzəməti, Acan­ta və Tibet kahin­lə­rinin yaratdığı ikonalardan, hətta eski­mos sənətinin ruhlar alə­mi ilə irtibatından, hətta şamanizmdən və nəhayət, yaşadığı za­mandan sərf-nəzər edib fikrən tarixin və kosmosun ötəsinə – il­kinliyə sıçrayan Mircavad etmişdi, ədə­biyatımızda isə bu mis­si­yanı Kamal Abdulla yerinə yetirir. Mir­cavadı anlamamışdı­lar. O isə tanış və yad sonsuz lüğətin bü­tün sözlərini əzbər bi­lir­di, bu lüğətin sözləri ilə sadə hə­qi­qət­ləri kətana köçürmək is­tə­yirdi: “Qədim əcdadlarmız bizə iki, bəzən yeddi, doqquzdan da çox dünyadan xəbər verib ge­dib­lər – fiziki və metafizik dün­ya. Ancaq mənim rəsmlərimi ba­şa düşmək istəmirlər. Ən dəh­şətlisi də budur ki, istəmirlər! İn­sanlar xəstədir, onlara pəh­riz yeməyi, incəsənət horrası la­zım­dır ki, boğazdan rahat keç­sin. Onlar özləri özlərini başa düş­mürlər, dünyanı necə başa düş­sünlər?” Bir halda ki, on­la­rın tanış sonsuz lüğətləri yoxdu, doğ­rudan da, dünyanı necə ba­şa düşsünlər. O zaman Micavadı suç­ladılar, sonra öydülər, ya da indi də Kamal Abdullanı suç­la­yırlar, yaxud öyürlər… bun­lar “təfərrüat”dır. Əsas olan ilkin qa­ta enişi təmin etmək­dir.

Kamal Abdulla bunun cavabını Dədə Qorqud mətnlərində ax­tarır. Mənim yadıma İbn Fədlanın “Səyahətnamə”sində qə­dim türklər barədə verilmiş belə bir informasiya düşür: “Er­kək­lər və qadınlar bərabər çaya girib çırılçılpaq yuyunarlar, bir-birindən qaçmazlar”. Bu necə ola bilirmiş? Bunun cavabını do­layısı ilə Kramerin “Tarix Şumerdən başlar” kitabında tapa bi­lərik. “Çox şükür, modern tarixçilər Şumer şairlərini tərbi­yə­siz hesab etmirlər”. Çünki ilkin təəssüratlarla yaşayan və se­vən, şeyləri ilkin adı və mənası ilə adlandırıb yazan Şumer şa­ir­ləri ilə bizi üç sivilizasiya ayırır… İlkinlik qatı hələlik üç mər­hə­ləsini bildiyimiz sivilizasiyanın dərinliyində, yaxud fövqün­də­dir. Kamal Abdulla isə semantik işarələrə söykənib, belə de­mək mümkünsə, Dədə Qorqud sivilizasiyasında sevginin və qıs­qanclığın təzahür şəklini axtarır. Təkcə qısqanclıq deyil. Ca­sus axtarışı da bu qəbildəndir. Kamal Abdulla elmin susduğu yer­lərə yazıçı fəhmi ilə baş vurur. Dədə Qorqud dünyasını ev­bə­ev gəzir… Casusu dünyaya gətirən ananı axtarır və tapır. Ulis­sin sorağıyla Beyrəyin qapısını döyür.

Vaqif Nəsib (Yazıçı, tənqidçi): Romanı (romanabənzər de­yil) olduqca bən­zər­siz üslubda yazılmış psixoloji əsər hesab edi­rəm. Uzaq əsr­lə­rin Laokoon xəstəliyinə tutulmuş bu günün bir Troya atlısı­nın Firəngiz adlı bir qıza qarşı etinasızlıq müca­di­ləsi dünən və bu gün mənzərələriylə röya və çin şəkildə da­vam edir. Oxu­cu­su­nu öz maraq məcrasına salıb, mübahisəli Tro­ya atının tərkin­də bu günlərə kimi gətirib çıxarır. Əsər ta­ri­xi və müasir əsərlə­riy­lə nəsr meydanımızda at oynatmış bir mü­əllif qələmindən çıx­mış. Ona görə əvvəlindən axırına kimi hər şey yazıçı səviy­yə­siylə, yüksək peşəkarlıqla həllini tapmış­dır.

Bu əsərdə maraqlı olan həm də nədir?.. Məsələ bundadır ki, ilk baxışdan qəliz görünən, az qala, oxucunu ürküdə bilən La­o­ko­on adı çox keçmədən öz mənasını aydınlığına çıxarır. Etina­sız­lıq rəmzi olduğunun hayını-harayını salır. Elə hər şey də bu­ra­dan başlayır. Əsər məcrasını, yunan, Troya abidələrinin ya­nın­dan alıb, bu günlərlə, onun gerçəkləriylə bədii cənginə baş­la­yır. Qəhrəmanı, yeni əsəri üzərində işləyən Vaqif ilişib qal­dı­ğı Laokoon kəlməsindən, həm də gerçək həyatındakı etina­sız­lı­ğın­dan özünün xilasına çalışır.

Elnarə Akimova (Ədəbiyyatşünas, tənqidçi): E.Lenort XIX əsr­də qədim karel-fin nəğmə və rəvayətlərini epos modelində uy­ğunlaşdırıb epik mətnin bü­tövlüyünü yaratmışdı. “Kaleva­la” adlanan bu epos arxaik folk­lor formalarının birləşməsindən ya­randı əslində. Fin oxu­cu­su, fin insanı da “Kalevala” qəhrə­man­larının, orada söylə­nən hadisələrin gerçək varlığına inan­dı. Niyə? Çünki bu eposla xalq öz qutsal dəyərlərinə qayıtdı. Hər bir xalqın öz keçmişi, yad­daşı, qəhrəmanlıq tarixi ilə ün­siy­yət yaratmağın yolu epos es­tetikasından keçir. Epos xalqın tə­şəkkül tarixi ilə bağlıdır, mil­lətə özgüvənlik ruhunu, mifik keç­mişlə bağlantı əminliyini təl­qin edir. Bu mənada, Kamal Ab­dulla mətnlərinin daim bir pred­meti olub: Yazıya, yaddaşa inam! Həm də burada söhbət han­sısa folklor formalarının məc­mu­sundan deyil, dünya das­tan yaradıcılığının nadir nümu­nə­lə­rindən sayılan, oğuz baha­dır­larının savaş salnaməsi olan “Ki­ta­bi-Dədə Qorqud” eposun­dan gedir.

…Əslində, Vaqif də əsərdə Laokoondur. Kitabla bağlı bey­nin­dən keçən fikirlər, qaranlıq boşluqların yaratdığı gərginlik, bun­ları kimləsə bölüşmək ehtiyacı və inanılmamaq qorxusu! Fi­rəngizin ona inanması onda öz fikirlərini yəqinləşdirmək üçün gərək olur. Ona inanılmağı istəyir: “Vaqifin Firəngizdən bu­nu eşitməyə ehtiyacı vardı: “sənin sevdiklərini mən də sev­dim. Mənim çiyinlərimdə pudluq daşlar var idi. İndi yoxdular. On­lar hara yox oldular?! Mən çəkisizəm. Mən azadam. Mənə elə gəlir ki, uçmaq istəsəm, uça bilərəm. Sən də mənimlə uça bi­lərsənmi” ?!

Yazıçı Kitabdakı qaranlıq boşluqlara diqqət yönəldir: Təpə­gö­zün özünü öldürməsini sui-qəsd, yaxud öz canına qıyması ki­mi mənalanması, Qısqanclıq – Banuçiçək-Basat məsələsi, Ca­sus – Kafisin casusu. Kamal Abdulla manerasına sadiq qalaraq, ye­nə də oxucunu özünəməxsus ədəbiyyat dünyasının labirinti­nə salır. Mizanları istədiyi kimi qurur, müxtəlif passajlarda im­pro­vizələr edir. Faktiki olaraq, reallıqla mifoloji arasında sər­həd götürülür, bədii obrazla real şəxsin iç-içə keçdiyinin şahidi olu­ruq. Əsərdəki casus bölümü bunun sübutudur.

Əsərdə qəhrəmanın iki həyatı paralel şəkildə yaşanır. Yazıçı bu iki həyatı o qədər dərinlikdə mətnə tətbiq edə bilir ki, heç bi­ri kölgə rolunu oynamır. Vaqifin anası, qardaşı ilə münasi­bət­ləri, sevgi həyatı, iş həyatı – hər biri əsərdə periferiya olma­yıb, mərkəzçi status daşıyır. Eyni zamanda onun Kitab sevgisi, ona addım-addım yaxınlaşmaq, çözmək məramı da həmçinin. Ya­zıçı qəhrəmanın təkliyini tez-tez mərkəzə gətirir. İş pro­se­sin­də olsa belə, içindəki yazı ilə baş-başa qalmış vəziyyətdədir. Hət­ta dəniz kənarında sevdiyi qadınla birlikdə keçirdiyi zama­nın ürəkaçıcı olmaması, daha çox evə – düşüncələri ilə tək qal­ma­ğa, özünəqapanmağa can atması onun daxili aləminin sıxın­tı­sını, mənəvi diskomfortunu maddiləşdirir.

Maral Yaqubova (Ədəbiyyatşünas, tənqidçi): Hər hansı bir mü­əllifin daha əvvəl yaz­dı­ğı bir mətni, onun yazılma tarixçə­si­ni başqa bir mətndə möv­zu­ya çevirməsi ədəbiyyatımız üçün ilk­dir. Fikirdən sözə, söz­dən fikrə, poetik enerjidən dilə, dildən po­etik enerjiyə gedən yol­lar nə vaxt üst-üstə düşür? Müəllif fi­kir­dən sözə gedərkən özün­dən əvvəlkilərin getdiyi yolla ge­dən­də oxucu da artıq çox­dan hamıya məlum bu tapdanmış yol­la sözdən fikrə qayıdır, ədə­biyyatsızlaşma başlayır. Müəllif fi­kirdən sözə yeni yollar sa­landa, yolları özü axtarıb tapanda, oxu­cusuna da sözdən fik­rə aparan yollar yaratmaq şansı və im­ka­nı verəndə hər şey də­yi­şir, ədəbiyyat yaranır. Oxucunu her­me­nevtik dolanbaclarda az­dırmaq, labirintə salmaq, təhkiyə me­şələrində gəzintiyə çı­xar­maq, bir sözlə, ədəbiyyatı dilin qram­matik həbsxanasından xi­las etmək hər mətnin işi deyil. “La­okoon, Laokoon… yaxud bir romanın “gerçək” yazılma ta­rix­çəsi”nin oxucusu bilməlidir ki, Vaqif sirləri eləcəsinə aç­ma­ğa gəlməyib, “oyun”u qayda­la­rı­na görə oynamalı!

Ədəbiyyatı həvəskarlıqdan bir-iki pillə yuxarıda dayanıb oxu­yanların mətnə ünvanladığı suallar fərqli olur, onların mət­ni dəlik-deşik edərcəsinə təftiş etmək, söküb-yığmaq, mətni as­tar-üz etmək kimi “zalımca” vərdişləri var, ona görə zalımca de­yirəm ki, bu “zülm”ə tab gətirməyən mətnləri əvvəlcədən bəl­li aqibət gözləyir: yox olmaq! Bir mətni bu qədər təftiş et­mə­nin məqsədi və niyyəti nə ola bilər, nəyi axtarıb tapmaq istəyi­rik? Yüzlərlə cavabın dönüb dolaşıb gəldiyi yer birdir: ədəbiy­yat necə yaranır, oxuduğumuz mətnin arxasındakı böyük ener­ji­ni görmək, bəli, məhz görmək istəyirik. Bir mətn necə yazılır, bir mətn necə formalaşır, necə ərsəyə gəlir, təxəyyülün, bilgi­nin, yaddaşın, həyat hadisələrinin, təəssüratların iştirak nisbəti ne­cədir? “Laokoon, Laokoon….yaxud bir romanın “gerçək” ya­zılma tarixçəsi” romanında Vaqif hər şeyi etiraf edir: “Sanki sa­də bir şey idi. O, öz sözünü başqasının, özü də reallıqda ol­ma­yan bir başqasının adından bu mətnə salmışdı…..Yad son­suz lüğətdən gələnlər əvvəl-əvvəl ad şəklində, sonra söz şək­lin­də, sonra da ideyalar, fikirlər şəklində bahar seli kimi gəlmə­yə başladılar və yavaş-yavaş onun tanış sonsuz lüğətlə yazıl­mış mətnlərinə dolub bu mətnləri onun özü üçün də bəzən ta­nın­maz etdilər.” Kamal Abdulla haqqında oxucuya məlum olan bil­gilər, oxucunun təxmin etdiyi bilgilər və oxucunun heç bil­mə­diyi bilgilər (anılar və təəssüratlar) mətndə birləşir, Vaqif həm tanışdır (Kamal Abdullanın sözlərini “özününküləşdirir”, özü­nü bilərəkdən ifşa edir), həm də yaddır (təğyiri-libasdır, bu də­fə oxucu deyil, yazıçıdır, “Yarımçıq əlyazma”nın fiktiv mü­əl­lifidir). Kamal Abdullanın növbəti avatarı – ədəbiyyatın uy­dur­ma-qurma Vaqifi biz oxucularla “Yarımçıq əlyazma”nı or­ta­ya çıxaran poetik enerjinin heç də sadə olmayan mətnləşmə yol­çuluğunun hələ beyində yazılan mərhələsini paylaşır.

Mətanət Vahid (Ədəbiyyatşünas, tənqidçi): Kamal Abdul­la­nın bütün mətnlərinə xas ümu­mi bir cəhət var: o, sözün için­də gizli olan cövhəri görür, du­yur və öz yaz­dıq­ları ilə artıq var ola­nı üzə çıxaran sərraf ki­mi hiss etdirir. Das­tanda yazılmayan­la­rın oxunmalı və yazıl­ma­lı olduğuna ina­nan Vaqifin məqsədi Ki­tabın bətnində var ola­nı “kəşf et­mək”, onlar əsasında uydu­ru­la bilənlərlə mətni ta­mam­lamaq­dır. Belədə o, bilərəkdən və ya bilməyərəkdən Das­tanın ikinci mü­əllifliyinə iddia etmiş olur.

Kamal müəllimin bu romanını onun bütün yaradıcılığından müs­təqil şəkildə də oxuya bilərik. Amma nə olur olsun, onun bu romanı da dünya ədəbiyyatı ilə olduğu kimi, elə özünün el­mi və bədii yaradıcılığı ilə də intertekstualdır – bu, Kamal Ab­dul­lanın yaradıcılıq stixiyasıdır. Məsələn, romanda Firəngizin Das­tana inanmasıyla bağlı etirafı mənə bir neçə il öncə mü­əl­li­fin “Kitabi-Dədə Qorqud” poetikasına giriş” kitabının nəticə his­sə­sində oxuduğum fikirləri xatırlatdı: həmin abzas qulaqlarım­da bu romanın özəti kimi səsləndi. Yəni biz nə qədər tanış “son­suz lüğət”dən qaçmağa çalışırıqsa, yenə onun təsiri üzə­ri­miz­də izini qoyur. Yaddaşımızı itirmədən onlardan qaçmaq müm­kün deyil. Lakin bütün tanış bilgiləri mütləq doğru hesab edə bilərikmi?! Bizi içinə çəkən sözlər, süjetlər “Troya atı” da ola bilər – qurama, saxta, aldadıcı…

Qismət (Şair, tənqidçi): …məncə, interdisiplinar eranın ya­zı­çısı Kamal Ab­dul­lanın mət­nini sənət növləri arasında kate­qo­rik sərhədlər qoy­maq is­tə­yən Lessinqin dekonstruksiyası kimi də oxumaq olar.

…Kamal Abdulla bu romanıyla, əslində, riskə gedib. Çünki məş­hur “Yarımçıq əlyazma”nın yazılma prosesindən bəhs edən bu yeni roman əvvəl yazılan əsərin kölgəsində qala bilərdi. An­caq o, bu romanı müstəqil əsər statusuna qaldırıb, məncə, əgər “Bir romanın “gerçək” tarixçəsi” əsəri “Yarımçıq əlyazma”dan əv­vəl yazılsaydı da, biz bu əsəri yenə maraqla oxuyardıq.

Nargis (Yazıçı, tənqidçi): Romanda postmodernizmin əsas ele­mentlərindən bö­yük ustalıqla istifadə olunub. Bu kontekst­də roman “Kitabi-Də­də Qorqud” dastanı və “Yarımçıq əlyaz­ma” romanı ilə in­ter­tekstual əlaqədədir. Romanda yazar labi­rint effekti yarat­ma­ğı bacarıb. Bu aspektdən tez-tez real həyat­dan dastana, oradan da postmodern romana keçidlər mövcud­dur.

…Laokoon, Laokoon… yaxud bir romanın “gerçək” yazılma ta­rixçəsi” adlı romanda hər şey bir-birilə paralellik və vəhdət içə­risindədir. Romanın labirintlərində gəzişdikcə sanki “Ya­rım­çıq əlyazma”nın səhifələri ilə qarşılaşırdım. Bu səhifələr not­larla, maraqlı fikirlərlə, romanın ilk nüsxələrinə göndərmə­lər­lə doludur… Basat Banuçiçəyi sevirdimi? Banuçiçək yalnız­ca Beyrəyi sevirdi. Bəs kafir qızı? Necə oldu ki, eşqini qəlbinə gö­müb taleyi ilə barışdı? Sirr axı haradadır?

Ülvi Babasoy (Ədəbiyyatşünas, tənqidçi): Kamal Abdulla “Ya­rımçıq əlyazma”, “Sehr­baz­lar dərəsi”, “Unutmağa kimsə yox”, “Sirlərin sərgüzəşti”, “La­okoon, Laokoon… yaxud bir ro­ma­nın “gerçək” yazılma ta­rix­çəsi” romanları ilə beşlik-xəmsə ya­ratmışdır. “Yarımçıq əl­yaz­ma” “özün üçün büt yaratma” de­yir. Tabuları dağıtmaqla ya­na­şı, Azərbaycan ədəbiyyatına fərqli və yeni struktur esteti­ka­sını gətirir. Yeni Azərbaycan romanı hə­rəkatını başladır. Sehr­bazlar dərəsi” intiqam hissi ilə yaşama fik­rini “new age” (ye­ni tərz, yeni dəb) üslubla nağıl poetika­sı­nın vəhdətində təq­dim edir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının po­etikasına giriş” əsə­rindəki nəzəri-metodoloji gəzişmələr, say­rış­malar və mətn kon­sepsiyası “Sehrbazlar dərəsi” roma­nın­da prak­tiki əhəmiy­yət daşıyır. Mətnin enerjisi tezisi “Sehr­baz­lar də­rəsi” romanı ilə səsləşir. Kamal Abdulla “Unutmağa kim­sə yox” romanında bir dünya ilə kifayətlənmir. “Sirlərin sər­gü­zəş­ti” romanında ar­xe­tip və arxefaktlar yeni üslub və gör­kəm­də üzə çıxırlar. “La­o­ko­on, Laokoon… yaxud bir roma­nın “ger­çək” yazılma tarixçə­si” romanı metatekstual ədəbiyyat ha­disə­si­dir. Kamal Abdulla­nın yaratmış olduğu mənt dün­ya­sı­nın – beş­liyin tarixi və mi­fo­lo­ji yaddaşı “Laokoon, Laokoon… yaxud bir romanın “gerçək” ya­zılma tarixçəsi” romanı ilə qapanır. Bod­liyarın “hiperreallıq” ad­landırdığı çağın roman konsepsi­ya­sı əyaniləşir.